Kto ma klucze od bram miasta, ten ma władzę - uważali nasi przodkowie. W średniowiecznym Wrocławiu bramy miejskie otwierano latem o godzinie 4.30, a zamykano o 20, natomiast zimą stały otworem w godzinach 7.30-15.30. Czekano wprawdzie czasem "na powracającą dziewkę lub zbłąkane psy myśliwskie", ale wraz z zapadnięciem zmroku bramy stawały na straży miasta. Pieczę nad kluczami do bramy Świdnickiej (stała na ulicy Świdnickiej, mniej więcej u wylotu dzisiejszej ul. Leszczyńskiego) sprawował osobiście burmistrz Wrocławia.
W efekcie powiększania się miasta w kierunku południowym na ul. Świdnickiej powstała druga brama (zewnętrzna). Stanęła siedem wieków temu przy Operze, aby chronić miasto i dodawać mu splendoru. Rozebrano ją na początku XIX wieku i założono w tym miejscu ulicę. W 2006 r. podczas remontu jezdni udało się odkopać pozostałości bramy. Archeolodzy nie przypuszczali, że wystarczy zdjąć zaledwie 60 cm ziemi, żeby ujrzeć system obronny średniowiecznego Wrocławia.
Bramy na ul. Świdnickiej. Fotopolska.eu
Prof. Jerzy Piekalski, dyrektor Instytutu Archeologii UWr: - Trzeba było zapewnić nowym fragmentom Wrocławia jakąś ochronę. Dlatego pierwsza (wewnętrzna) brama Świdnicka wznosiła się za przejściem podziemnym, a druga między Monopolem a Operą. Jej budowę rozpoczęto na początku XIV wieku. I to nie jest koniec przesuwania się umocnień. Kiedy na dzisiejszej ul. Świdnickiej joannici wybudowali kościół pw. Bożego Ciała (wymieniony po raz pierwszy w 1351 roku) i domy komandorii zakonu, trzeba było wznowić prace fortyfikacyjne. Prowadzono je do XVIII wieku. Na Świdnickiej, od przejścia podziemnego do fosy, możemy prześledzić rozwój europejskiej sztuki obronnej.
Zewnętrzna Brama Świdnicka.Źródło: Chronik der Stadt Breslau von der altesten bis neuesten Zeit F. G. Adolf Weiss Verlag von Max Wonwod Breslau 1888 / Fotopolska.eu
Bywały pięknie zdobione, jak choćby sławna brama Mikołajska (zewnętrzna), która stała na dzisiejszym placu Jana Pawła II i uchodziła (obok bramy Oławskiej i Świdnickiej) za najbardziej reprezentacyjny wjazd do miasta. Została uszkodzona podczas oblężenia miasta w latach 1806-1807 i miała być rozebrana w pierwszej kolejności, ale na prośbę mieszczan książę Hieronim Bonaparte powstrzymał prace minerskie. Zburzono ją w 1817 roku ze względów komunikacyjnych. Pozostałości znajdują się pod przejściem podziemnym. A na fasadzie wrocławskiego kościoła Opieki św. Józefa (dawniej Jedenastu Tysięcy Dziewic) przy ul. Ołbińskiej można oglądać późnogotyckie rzeźby, które zdobiły bramę - "Ukrzyżowanie" autorstwa Bricciusa Gauschkego oraz herby Śląska i Czech.
Płaskorzeźby z Bramy Mikołajskiej. FOT. PIOTR HERBA
W 2005 r. archeolodzy odkopali na ulicy Oławskiej pozostałości bramy, która znajdowała się w najstarszym pasie murów obronnych. Z bramy został kamienny fundament, fragmenty wieży i szyi bramnej. - Odkopane części mają miejscami około dwóch metrów wysokości - mówił dr Aleksander Limisiewicz, który nadzorował wykopaliska. - Fundamenty pochodzą z XIII wieku, mury są o trzy wieki młodsze. To efekt remontów i przeróbek - tłumaczył archeolog.
Hydral
Znalezisko jest starszą, wewnętrzną Bramą Oławską. Na przełomie XIII i XIV wieku zastąpiła ją nowa, umieszczona już w zewnętrznym pasie murów. Jej relikty (fragmenty gotyckiej wieży i szyi bramnej, późnogotyckiej kurtyny i renesansowego bastionu) odkryto w latach 1975-1977, ale zostały bardzo zniszczone podczas budowy trasy WZ. To, co ocalało, wyeksponowano w przejściu podziemnym.
TOMASZ PIETRZYK
Choć bramy miejskie zniknęły, wciąż istnieją w legendzie. Pod łukiem bramy Oławskiej przy pl. św. Krzysztofa miał pokutować skąpy gorzelnik. Liczył nocami nieuczciwie zdobyte pieniądze, a ich brzęk straszył przechodniów. Duch pod bramą nie powinien w zasadzie nikogo dziwić, bo brama ma właściwości magiczne. Rozdziela świat żywych i umarłych, ludzi i demonów. Dlatego też wieszano kiedyś nad futryną wianki poświęconych ziół, smarowano drzwi czosnkiem i kreślono poświęconą kredą znak krzyża. Na Śląsku obowiązywał zakaz kładzenia rozpoczętego chleba rozciętą częścią w kierunku drzwi, bo groziło to "wyjściem" (ubywaniem) nie tylko pieczywa, ale całego dobytku. Wchodząc pierwszy raz do domu, nie wolno było w futrynie drzwi rozciągać ramion, gdyż dotknięcie framug groziło chorobą serca.
JOANNA DZIKOWSKA
Nawet jeśli dom był niewielki, brama, która doń wiodła, musiała być szeroka, aby demonstrować pozycję socjalną gospodarzy i zapraszać do środka. "Takowa do domu forta ma być w środku jego, gdyż i w twarzy człowieczej pojedynkowe członki: nos, gęba, in medio" - pisze autor bezimiennej "Krótkiej nauki budowniczej" z 1659 roku. W zamożniejszych domach bywały drzwi "dwoiste", z intarsjami lub malowane, czasem okute złoconym żelazem, ozdobione herbami i sentencjami.
Fot. Mieczysław Michalak
Takie ozdobne wejście ma m.in. budynek znajdujący się przy skrzyżowaniu ul. Wita Stwosza 16 i Biskupiej 11. To wręcz pałac miejski, z dwukolumnowym doryckim portykiem, ozdobiony przy balkonie I piętra rzeźbami Bachusa i Hermesa, przypominającymi o zawodzie właściciela. Sień jest ciekawostką historyczną, bo w jej ścianę wmurowano wieko beczki. Ale nie zrobił tego winiarz Friesner, tylko słynny Georg Philippi, który od 1829 roku prowadził winiarnię w Rynku, ale w 1864 roku przeniósł się na dzisiejszą Wita Stwosza 16. Philippi zbił majątek w czasie epidemii cholery na sprzedaży czerwonego wina Bordeaux. Medycy uważali, że to lekarstwo, wrocławianie chcieli je zażywać w dużych ilościach, a Philippi zawsze miał zapasy. Jak podaje dr Grzegorz Sobel, znakomity znawca dziejów wrocławskiej gastronomii, w 1911 roku, w dniu sprzedaży winiarni Hermanowi Pastorowi, handlarzowi z Gdańska, w piwnicach kamienicy znajdowało się 350 tys. litrów wina.
Na dodatek w elewację wschodnią w 1904 roku wmurowano piękny manierystyczny portal przeniesiony z kamienicy Rynek 12.
Takie drzwi nad drzwiami zafundował też sobie w szesnastowiecznym Wrocławiu Heinrich Rybisch, jeden z najznamienitszych i najbogatszych patrycjuszy. Pochodził z kupieckiej rodziny, która przywędrowała do grodu Wrocisława aż z Saksonii. Handel jednak nie był w stanie zaspokoić jego pychy. W 1520 roku - miał wówczas 36 lat - został syndykiem wrocławskim, a niedługo potem generalnym poborcą podatkowym na księstwa wrocławskie i opolskie. Ukoronowaniem kariery Rybischa było stanowisko generalnego poborcy podatkowego dla całego Śląska i margrabstwa łużyckiego, a także tytuł cesarskiego radcy.
Nic dziwnego, że postanowił zbudować dla siebie dom na włoską modłę, jakiego nie widziano jeszcze na Śląsku, a może i po tej stronie Alp. Stanął on przy dzisiejszej ul. Ofiar Oświęcimskich, na posesji oznaczonej numerem 1-3. Przepiękna renesansowa kamienica była tak naprawdę pomnikiem rodu Rybischów. Dwupiętrowa, wyglądająca bardziej na pałacyk niż mieszczański dom, miała fasadę zamkniętą balustradą, okalającą taras. Pośrodku tarasu wyrastał belweder, czyli zamknięta kopułą wieżyczka widokowa. Za domem znajdował się dziedziniec z fontanną i dwa budynki gospodarcze, z których jeden łączył się mostkiem z ozdobnym ogrodem za fosą.
Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta
Do tego domu wiodły drzwi, że "klękajcie narody". Portal jak łuk triumfalny, ozdobiony sceną porodu, wizerunkami fundatora i jego małżonki, a także portretem króla Juby, uważanego przez humanistów za mecenasa sztuki i nauki. Rybisch, polemizując z rozzłoszczonymi ziomkami, którym nie podobała się ta demonstracja pychy, umieścił na portalu domu napis: "Bądź pobożny, bez zazdrości i nienawiści, tak więc zbuduj sobie lepszy, a mnie zostaw ten".
Drzwi mogą być i dziś obiektem pożądania. Szczególnie jeśli mają przynajmniej 500 lat. Pochodzą z wrocławskiego ratusza, ale stoją w Muzeum Narodowym. To znakomite dzieło kowalstwa artystycznego. Obite są blachą, na której okucia taśmowe tworzą siatkę rombów. Mistrz kowalski wytłoczył w nich na przemian orła dolnośląskiego, wizerunek Maryi i anioła ze sceny Zwiastowania. Przypuszcza się, że mogą być dziełem mistrzów norymberskich. Są bardzo podobne do drzwi znajdujących się w austriackim kościele w Steyer, będących darem Norymbergi. Po ostatniej wojnie drzwi trafiły do Muzeum Narodowego i nie mogą wrócić do ratusza, choć tam czeka framuga, zawiasy i zamek.
Więcej szczęścia od drzwi ratuszowych miała brama główna do budynku Uniwersytetu. Wciąż tkwi na swoim miejscu, a na jubileusz 300-lecia uczelni została pięknie odrestaurowana. Drewno dębowe obite blachą pomalowaną na niebiesko. Na to nałożone zostały metalowe, złocone aplikacje. Centralne miejsce zajmuje na bramie orzeł Habsburgów, zdjęty przez Prusaków w XVIII wieku. Ozdabia go monogram "L I " - Leopold I. Prawdziwie cesarska brama.
Nie ma dokładnych przekazów, jak pierwotnie wyglądał, obecnie mają wyjątkowo dekoracyjny charakter - portal zachodni dawnego kościoła Bernardynów jest jak z obrazka. Okucia na dębowych wrotach zdobi czerwień farby. Nie sposób przejść obojętnie obok odremontowanego w 2015 r. wejścia niegdysiejszego kościoła św. Bernardyna ze Sieny. Piaskowcowy gotycki portal został oczyszczony, stolarka drzwi naprawiona, a okucia pomalowane.
- Nie jesteśmy dziś w stanie ustalić, która część tych kowalskich ornamentów jest oryginalna - twierdzi Maciej Małachowicz, projektant renowacji. - Zarówno kościół, jak i klasztor w 60 proc. były uszkodzone w czasie wojny, nie zachowało się również wejście. Mój ojciec odbudowywał zespół klasztorny w końcu lat 40. oraz w latach 1957-1967. To także on odtworzył wrota, z których zachowały się jedynie fragmenty, i to on zaprojektował okucia.
Edmund Małachowicz za swój projekt odbudowy zespołu pobernardyńskiego został nagrodzony w połowie lat 60. nagrodą ministerialną, a gotycka budowla zmieniona w Muzeum Architektury. Obecnie w jej wnętrzu oglądać można wystawy czasowe i ekspozycję stałą poświęconą rzemiosłu w architekturze. Tam też prezentowane są przykłady oryginalnych okuć.
W średniowieczu wzmocnienia drzwi, zawiasy, zamki i kłódki miały często niezwykle ozdobny charakter. - Kowale imitowali wić roślinną i nawiązywali kształtem do kamiennej ornamentyki. W gotyku polichromowanie architektury było na porządku dziennym, zresztą tak jak i w antyku, dlatego kolor w naszej rewaloryzacji jest w pełni uzasadniony - przekonuje projektant.
Zaginione dzieło słynnego czeskiego artysty kowala Jaroslava Vonki przez lata zdobiło wejście do Piwnicy Świdnickiej. Po wojnie zostało przewiezione do Warszawy, gdzie trafiło do muzealnego magazynu. Odnalazł je dopiero w 2015 r. prof. Piotr Oszczanowski, dyrektor wrocławskiego Muzeum Narodowego: - Pojechałem do Warszawy, do Muzeum Narodowego i zapytałem kustosza zajmującego się rzemiosłem, czy nie mają czegoś z wrocławskiego złotnictwa. "Nie, ale jest jakaś krata, poniemiecki remanent. Nie wiadomo skąd" - usłyszałem. Poprosiłem o przysłanie zdjęcia. Nie miałem wątpliwości: to zaginiona furta od wejścia południowego do Piwnicy Świdnickiej - mówił dyrektor. Wykonana została w 1942 r. i jest to ostatnie wrocławskie dzieło słynnego kowala. - Jaroslav Vonka był wielkim artystą, wybitną indywidualnością. Wrocław miał naprawdę szczęście, że ten Czech, urodzony w Horzicach, przyjechał tu w 1903 roku i został na ponad czterdzieści lat - zachwala Oszczanowski
Kraty nie sposób pomylić, Vonka ozdobił ją sześcioma postaciami. Diabeł, figurka starej kobiety (może mężczyzny w habicie), grajek, któremu z kieszeni surduta wyłazi małpka, wędrowiec z kijem w ręku, stara kobieta z koszem i anioł tworzą przedziwny i tajemniczy korowód.
- Nie ma wątpliwości, że wędrowiec jest autoportretem Vonki. Co do reszty, być może Vonkę zainspirowały postacie stałych bywalców tworzących legendę Piwnicy Świdnickiej, a może są jednak tylko wytworem jego wyobraźni - zastanawia się Oszczanowski.
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze