Wybuch poderwał dachy, zabił sto osób. Tragiczna historia ul. Włodkowica [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

To niezwykły zakątek miasta, jakby wyjęty z sepiowych fotografii Eduarda van Deldena czy Antona Pichlera. Niegdyś była to część dzielnicy żydowskiej z siedzibą zarządu gminy i bogatych fundacji oraz synagogą, której nie powstydziłby się Berlin. Dziś stanowi fragment Dzielnicy Czterech Świątyń zwanej też Dzielnicą Wzajemnego Szacunku. Katolicki kościół pw. św. Antoniego przy ul. św. Antoniego i synagoga Pod Białym Bocianem niemal przylegają do siebie. O pięć minut drogi przy ul. św. Mikołaja znajduje się cerkiew prawosławna pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy, a przy Kazimierza Wielkiego - ewangelicki kościół pw. Opatrzności Bożej. Wierni czterech wyznań spotykają się na co dzień i wspólnie się modlą.

Wzdłuż Włodkowica wciąż rozpierają się dziewiętnastowieczne kamienice - solidne, rozłożyste, ze sklepami na parterze. Nad witrynami kamienic nr 5-9 wiszą stare szyldy z fikuśnie wygiętej blachy. - To bardzo rzadki we Wrocławiu przykład secesji - podkreśla konserwator miejski Katarzyna Hawrylak-Brzezowska.

Przez lata - jeszcze przed remontem - na szyldach można było odczytać wyblakłe litery niemieckich napisów, z czym wiąże się zabawna anegdota. Jak twierdzi Maciej Łagiewski, dyrektor wrocławskiego Muzeum Historycznego, napisy były dziełem scenografów filmowych. - W latach 80. kręcono na Włodkowica film z Friedmanem "Szkatułka z Hongkongu". I na szyldach pojawiły się niemieckie nazwy, które po zakończeniu zdjęć niedokładnie zamalowano. Gdy po pewnym czasie przyszedłem tam z grupą Żydów z Breslau, moi towarzysze zaczęli odczytywać napisy, przywołując brakujące fragmenty z pamięci. Jak widać, siła sugestii jest wielka - opowiada Maciej Łagiewski.

Tak wyglądały szyldy przed remontem. Fot. Paweł Kozioł / AG

552

Południowa strona ulicy biegła niegdyś wzdłuż drugiego pasa murów obronnych, począwszy od Bramy Mikołajskiej, której resztki tkwią jeszcze na placu Jana Pawła II. Główna zabudowa skierowana była w stronę ul. św. Antoniego (Antonienstrasse), z tyłu stały oficyny i rozciągały się ogrody. Mury rozebrano po 1807 roku, na rozkaz Francuzów okupujących Wrocław, ale ulica została i zyskała po północnej stronie zwartą zabudowę mieszkalną. Południową stronę zapełniono parterowymi budynkami gospodarczymi.

Brama Mikołajska. Rysunek Heinricha Mützela z 1825 r. Mat. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego

553

Długo nie mogła doczekać się nazwy. Dopiero w 1823 roku przybrała imię Neue Wallstrasse, czyli Nowej Wałowej, by rok później zostać po prostu Wałową. Po wojnie dostała za patrona Pawła Włodkowica, prawnika i dyplomatę. Reprezentował on interesy Polski w sporze z Krzyżakami przed sądem rozjemczym króla czeskiego Zygmunta Luksemburczyka we Wrocławiu w roku 1420. Wyrok zapadł wprawdzie niepomyślny dla Polski, ale nie umniejsza to prawniczego kunsztu Pawła Włodkowica, uważanego za twórcę polskiej szkoły prawa wojny.

Wallstrasse ciągnęła się aż do ulicy Świdnickiej, przebiegając obok zburzonego po ostatniej wojnie Zamku Królewskiego. Dzisiejszy plac Wolności nie miał jeszcze oficjalnej nazwy, jezdnia wraz z zabudowaniami należała do Wallstrasse, a sam plac nazywano - ze względu na odbywające się tam parady - Exerzierplatz (plac Ćwiczeń). Dopiero w 1916 roku ulicę skrócono - kończyła się przy Krupniczej.

Ulica Włodkowica widziana z pl. Wolności. Fotopolska.eu

554

Jeśli prawdą jest, że bomba nigdy nie spada w to samo miejsce, ulicę Włodkowica można reklamować jako oazę gwarantowanego bezpieczeństwa. Groźniejszą katastrofę, jaka wydarzyła się tu w 1749 roku, trudno sobie wyobrazić.

Nieszczęście ściągnęła wieża prochowa, która stała tuż przy murze fortyfikacyjnym, na posesji numer 6. Dziś w tym miejscu jest hotel Puro.

Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta

Pewnej nocy, 21 czerwca o godz. 2.30, niebo rozdarły błyskawice i w wieżę uderzył piorun. Eksplodowało 557 cetnarów prochu strzelniczego, przechowywanego w ponad 200 beczkach. Wybuch uniósł w górę osiemnastometrową basztę, a potem rzucił o ziemię, rozwalając na kawałki. Zniszczenia były straszne. Zginęło około stu osób, a prawie 400 zostało rannych. Szczątki wartownika znaleziono na Wygonie Świdnickim. Zmiotło z powierzchni ziemi 43 domy, a ponad 50 miało tak poważne uszkodzenia, że trzeba je było rozebrać. W gruzach legł nowo wybudowany kościół Dworski (dziś Opatrzności Bożej przy ul. Kazimierza Wielkiego). Skutki eksplozji odczuły kościoły św. Doroty, Bożego Ciała, św. Marii Magdaleny, a nawet elżbietańska fara.

Jan David Schleuen wg rysunku Karola Albrechta von Goulona/Fotopolska.eu

555

Wybuch zniszczył także całkowicie dachy klasztoru, połączonego z kościołem pw. św. Antoniego, który dziś należy do najstarszych i najbardziej interesujących budynków przy Włodkowica (nr 15-17).

Wybudowali go franciszkanie. Wcześniej ich siedzibą był klasztor św. Bernarda na Nowym Mieście, ale rada miejska uznała za niedopuszczalną sytuację, w której dwa wielkie zespoły klasztorne zajmują dwa zwalczające się odłamy tego samego zakonu franciszkanów: obserwanci u św. Bernarda i reformaci u św. Jakuba. Miasto w walce z bernardynami opowiedziało się po stronie reformatów, zabiegających o zjednoczenie obu gałęzi rodziny franciszkańskiej. Nakazano więc bernardynom, aby przenieśli się do klasztoru św. Jakuba (przy dzisiejszym pl. Nankera). Zakonnicy unieśli się jednak honorem i opuścili Wrocław. Stało się to 20 czerwca 1522 roku. O godz. 18.00 z klasztoru wyszło siedemdziesięciu braci, prowadzonych przez gwardiana Severina von Sestenberg, którzy skierowali się ku Bramie Mikołajskiej. Nikt z wrocławian nie stanął w obronie braci. Tylko Chrystus stojący za furtą klasztorną - jak przekazał potomnym jeden z wypędzonych - "prawdziwie się poruszył i twarz którą zwróconą w stronę wschodu trzymał, obrócił za ojcami na południe". Ta historia uchodzi za prolog wrocławskiej reformacji.

556

Minęło ponad 150 lat i franciszkanie reformaci upomnieli się o własność zakonu. Za wstawiennictwem cesarza zmusili niewdzięczne i niegościnne miasto do wypłacenia odszkodowania. Za utracony kościół i klasztor (obecnie Muzeum Architektury) przy ul. Bernardyńskiej dostali w 1679 roku 10 tys. talarów i posesję między dzisiejszą ul. Włodkowica a św. Antoniego. Do końca siedemnastego wieku wybudowano tu zabudowania klasztorne układające się w czworobok. Twórcą tego skromnego, wręcz ascetycznego projektu był Mattheus Biener, który kierował także pracami budowlanymi w kościele im. Jezus przy pl. Uniwersyteckim. Klasztor połączono z kościołem (konsekrowanym w 1692 roku) długim przejściem, przylegającym do świątyni od wschodu. Warto przypomnieć, że we wrocławskim konwencie reformatów przebywał w ostatnich latach życia ceniony poeta laureatus, raciborzanin Andrzej Barteczko (1670-1739).

Fot. Łukasz Giza / Agencja Gazeta

557

Niedługo franciszkanie cieszyli się swoim nowym domem. Okazało się, że władza znowu spogląda niechętnym okiem na braci św. Franciszka. Szykanowani przez radę miejską zakonnicy już w 1792 roku musieli wynieść się na Nowe Miasto do skromnego domu elżbietanek, a ich miejsce zajęły siostry, popierane przez ojców miasta. Dbały o swój nowy klasztor, dobudowały od południa nowe skrzydło, przeznaczając je na klasztor, a w 1819 roku kupiły posesję po południowej stronie dzisiejszej ulicy Włodkowica, gdzie na miejscu rozebranych fortyfikacji założyły ogród.

4500193

Fot. Łukasz Giza / Agencja Gazeta

W latach 1945-1953 ocalałe w czasie wojny budynki należały do salezjanów, potem mieścił się tu dom akademicki Uniwersytetu Wrocławskiego. Dziś przerobiony na mieszkania komunalne, zaniedbany i zdewastowany klasztor sprawia przygnębiające wrażenie.

Fot. Łukasz Giza / Agencja Gazeta

Powybijane okna, łuszcząca się farba na ścianach, odpadające kafelki są tylko bladym cieniem dawnej świetności. Najbardziej przykrym widokiem jest umieszczona na wewnętrznym dziedzińcu piaskowcowa studnia z herbem zakonu franciszkanów, która tonie w śmieciach 558

Spośród świeckich budowli Wallstrasse najbardziej reprezentacyjny był pałac hrabiów Ballestremów z Pławniowic na Górnym Śląsku. W latach 90. XIX stulecia rodzina ta kupiła budynek pod numerem 4, należący do Prowincjonalnej Dyrekcji Podatkowej. Wynajęto architekta Alberta Graua, który zaprojektował gruntowną przebudowę domu, a także nową aranżację elewacji. I tak w 1898 na Wallstrasse pojawił się eklektyczny pałac miejski, połączony ze starannie rozplanowanym ogrodem, przylegającym do Promenady.

Budynek wygląda jak spod igły, choć ma ponad 100 lat. Obecni właściciele, firma Look Finansowanie Inwestycji Łukasiewicz i Wspólnicy, weszli w wytworne i drogie buty, bo Ballestremowie należeli do najpotężniejszych rodzin magnackich Śląska. Ortodoksyjni katolicy z włoskimi korzeniami ostentacyjnego luksusu nie lubili, ale mieli dobry gust. Ich dom przyciąga oko. Najpierw na fasadę, gdzie złoci się napis: "Architekt Albert Grau". Wprawdzie ostatni będą pierwszymi, ale dopiero w Królestwie Niebieskim. Za życia trzeba się pokazać.

FOT . WOJCIECH NEKANDA TREPKA

Pokoje hrabiowskie na parterze i pierwszym piętrze zachwycają efektownymi zdobieniami. Parter zajmuje tzw. sala myśliwska (z oryginalnymi boazeriami i sztukateriami przedstawiającymi m.in. sceny polowania z chartami).

FOT . WOJCIECH NEKANDA TREPKA

560

Ballestremowie raczej do piwnic i na strych nie zaglądali. A to miejsca, które dziś trzeba koniecznie zobaczyć. Piwnice kryją relikty murów obronnych wzniesionych w średniowieczu, przerabianych w następnych epokach, rozebranych po 1807 roku. Warto zwrócić uwagę na spłaszczone, XVIII-wieczne łuki w piwnicy, zamurowany otwór wentylacyjny wyciągający dym prochowy i bramę forteczną. Z kolei poddasze to miejsce, gdzie przeszłość stapia się z przyszłością, zaadaptowane na salę konferencyjną przez architektów z pracowni Zbigniewa Maćkowa: stare belki, szare płyty ceramiczno-betonowe, dużo szkła i światła. Przez okna widać ul. Włodkowica z lotu ptaka. Jesteśmy u hrabiego, można patrzeć z góry.

FOT . WOJCIECH NEKANDA TREPKA

561