Godzina po godzinie. Jak poddała się ostatnia twierdza Hitlera [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

Po 80 dniach rozpaczliwej obrony w niedzielę 6 maja o godzinie 18 Festung Breslau, ostatnia twierdza Hitlera, poddała się. "O dziewiątej słychać jeszcze raz kilka eksplozji na froncie. Pesymiści mówią, że znowu się zaczyna. Potem cisza. Zawieszenie broni. Chwała Bogu" - zapisał w swoim dzienniku Hugo Hartung, kronikarz oblężenia miasta. W Moskwie upadek Wrocławia uczczono salutem z 224 dział.

Późnym wieczorem na ulicach wiodących do Rynku pojawili się sowieccy żołnierze. Pastor Ernst Hornig zobaczył ich, jak ciągnęli przez Königsplatz (dziś Jana Pawła II) i przypomniał sobie sylwestrowe noce, gdy też widział tłumy zmierzające pod ratuszowy zegar. Jak bardzo ta noc różniła się od tamtych...

Zdobywcy twierdzy mieli świętować, przetrząsając piwnice w poszukiwaniu wódki i kobiet. Niedzielna cisza okazała się tylko złudzeniem spokoju.

Cztery dni wcześniej padła stolica III Rzeszy. Gen. Helmuth Weidling, dowódca obrony Berlina, po rozmowach z gen. Sokołowskim i Czujkowem wydał rozkaz: "Natychmiast zaprzestać oporu". Ale wrocławska twierdza nadal walczyła.

Sowieci opowiadali później dowcip: po zdobyciu Berlina wojska wracają do Moskwy na paradę zwycięstwa, ale na wysokości Wrocławia zaskakuje ich artyleryjska kanonada. - Co się dzieje? To tutaj już świętują? - dziwią się. - Nie, to 6 Armia szturmuje miasto.

Komendant Festung Breslau gen. Hermann Niehoff, informując - za pośrednictwem "Frontzeitung der Festung Breslau" - o "bohaterskiej śmierci" Hitlera i przekazaniu władzy admirałowi Dönitzowi, pisał w rozkazie z 1 maja: "We Wrocławiu ja pozostaję na czele Waszych szeregów. Ufajcie mi nawet w najtrudniejszej godzinie! Możecie być pewni, że dowodząc Wami, kieruję się tylko Waszym dobrem".

Ale nikt już w to nie wierzył, nawet sam Niehoff. W wydanych po wojnie wspomnieniach twierdził, że gdy dowiedział się o śmierci Hitlera i upadku Berlina, zdecydował, że podda Breslau. Nie mógł tego od razu ogłosić, żeby nie wywołać paniki, musiał przez kilka dni "podtrzymywać jeszcze dla pozoru walkę na wszystkich odcinkach okrążenia, utrzymywać dyscyplinę" i prowadzić rokowania na temat "uporządkowanego i honorowego przekazania miasta".

Zatelefonował do marszałka Schörnera, nominalnie naczelnego dowódcy wojsk lądowych, żeby go uprzedzić. Dwa miesiące wcześniej Schörner obiecywał w Ostrawie (gdy Niehoff został mianowany komendantem twierdzy): "Za kilka dni uścisnę panu rękę we Wrocławiu, przybywając na czele nowo sformowanych sił". Teraz powtórzył obietnicę: "Niehoff, oswobodzimy twierdzę. Ma pan walczyć do ostatniego naboju i ostatniego żołnierza". Niehoff bez słowa odłożył słuchawkę.

Żołnierzy miało jeszcze umrzeć wielu. Cywilów też, chociaż wszyscy wiedzieli, że koniec jest nieuchronny.

Wehrmacht raportował 1 maja: "Bohaterscy obrońcy Breslau ponownie odparli wszystkie ataki bolszewików". Po korytarzach piwnic dudnił jednak głos niemieckojęzycznych wiadomości Radia BBC. Wszyscy zastanawiali się, co będzie "potem". Ale "teraz" było równie groźne.

Radziecka piechota siedziała zaledwie 1700 m od siedziby dowodzenia komendanta Festung Breslau w podziemiach Biblioteki na Piasku. 1 maja obrońcy twierdzy pochowali co najmniej 44 żołnierzy, w tym Hermanna Heinzla, znanego piłkarza, obrońcę Herthy Breslau. Sowieci stracili sześciu oficerów.

Na miasto wciąż spadały bomby. Trafiły w wieżę kościoła św. Elżbiety. Pogrzebały pod gruzami mieszkańców domów wokół uniwersytetu. Uszkodziły sławne gimnazjum św. Macieja (dziś Ossolineum), wywołały panikę na nietkniętym dotąd Sępolnie.

Nie ustawał ostrzał artyleryjski. Małego Dietera Wende z Adolfstrasse (ul. Ukryta), który codziennie odwiedzał rannego ojca w szpitalu św. Jerzego (dziś przy ul. Rydygiera) zabił odłamek. Ks. Buchholz pochował go na podwórku kościoła Opieki św. Józefa. Rodzice stracili swoje jedyne dziecko dwa dni przed kapitulacją.

Strach rzucał coraz mroczniejszy cień. Pastor Hornig słyszał powtarzające się pytanie: "Czy wszyscy zginiemy pod bombami i w pożarach?". Major Adolf von Seidlitz-Sandreczki obchodził okopy i bunkry na Poświętnem, pocieszając swoich żołnierzy: "Aż do tej pory nasz Pan uchronił nas przed śmiercią i dalej będzie nas strzec".

Niektórzy jednak sami jej szukali. W przededniu poddania twierdzy Ślązak Henryk Biskupek przyłożył sobie pistolet do głowy. Miał 22 lata i nie chciał już żyć. Pochodził z Rudy Śląskiej, służył jako sanitariusz w pułku walczącym na froncie wschodnim, w rejonie Kurlandii. Być może dostał przepustkę, przyjechał do rodzinnego domu, a potem nie mógł się już połączyć ze swoją jednostką i trafił do Wrocławia. Pochowali go w ogrodzie koło Resursy Kupieckiej (Teatr Lalek).

- Straty wśród ludności cywilnej w ostatnich tygodniach wzrosły w przerażającym stopniu. Kilkuset zabitych w jeden dzień to wcale nie rzadkość, a w ostatnich dniach liczba ta dochodzi do tysiąca - mówił 4 maja w kwaterze gen. Niehoffa pastor Ernst Hornig. - Wielu ludzi jest ogarniętych rozpaczą, niektórzy popełnili samobójstwo.

Pastor Hornig, antyfaszysta, wybitny duchowny protestancki, przyszedł z delegacją wrocławskich księży (także katolickich), aby prosić o poddanie twierdzy. Zgodnie z rozkazem naczelnego dowództwa Wehrmachtu każdemu, kto namawiał komendanta do kapitulacji, groziła kara śmierci.

Niehoff długo milczał, potem odpowiedział, że marszałek Schörner kazał się przebijać na południe miasta. Ludność cywilną żołnierze wezmą w środek i przeprowadzą do Sobótki. Hornig, oficer artylerii z I wojny światowej, odpowiedział: - To będzie straszna rzeź. Wehrmacht nie da rady sam siebie ratować, a co dopiero starców, chorych i dzieci, niezdolnych do marszu.

Schron składa się z kilkunastu pomieszczeń. Dziś nie da się już ustalić, w którym miejscu swój gabinet miał gen. Niehoff. Źródło: uni.wroc.pl

To nie była ostatnia wizyta, jaką Niehoff przyjął w podziemiach dawnego klasztoru augustianów na Piasku. Późną nocą zjawia się gauleiter Karl Hanke, polityczny nadzorca komendanta, odpowiedzialny za śmierć dziesiątków tysięcy ludzi podczas styczniowej ewakuacji.

Żąda obrony twierdzy do końca. Groził, że aresztuje generała. Niehoff chłodno zwraca uwagę gauleiterowi, że to on może zostać aresztowany.

Hanke zmienia ton. Pyta, co ma robić. Niehoff proponuje wyjście honorowe: samobójstwo. Gauleiter tłumaczy, że jest młody (42 lata), ma żonę, dwie córki i musi dla nich żyć.

Dawny schron to obecnie część Biblioteki Uniwersyteckiej na Piasku. Przy dużym biurku stojącym dziś w Pracowni Reprografii i Digitalizacji mógł pracować gen. Niehoff. Źródło: uni.wroc.pl

Stosunki między Hankem a Niehoffem były bardzo napięte. Komendant Festung Breslau chciał się pozbyć gauleitera. We wspomnieniach napisał, że zaproponował przeprowadzenie go za rosyjskie linie, dalej Hanke miał radzić sobie sam.

Poradził sobie, zabierając samolot Fieseler Storch, przeznaczony do osobistego użytku Niehoffa. Maszynę przysłano z kwatery głównej Führera, w razie niebezpieczeństwa upadku Festung Breslau Niehoff miał stawić się tam osobiście, żeby zdać raport.

Samolot stał w przedsionku Hali Stulecia i był jedynym, który mógł wtedy opuścić oblężone miasto. Najlepsi piloci Luftwaffe wykorzystywali możliwości Storcha do legendarnych wyczynów ? od lotów do oblężonego Stalingradu po uwolnienie Mussoliniego. Jeden z przedprodukcyjnych egzemplarzy demonstrował na pokazie w 1937 roku starty z pełnym ładunkiem na rozbiegu nieprzekraczającym 45 m.

Wprawdzie według popularnego mitu Storch z Hankem na pokładzie wystartował jako jedyny samolot z lotniska na Grunwaldzkim, którego budowa kosztowała życie tysięcy ludzi (ucieczka z tego miejsca byłaby symbolem roli kata, jaką Hanke odegrał wobec Wrocławia), ale w rzeczywistości wzniósł się w powietrze pod Halą Stulecia 6 maja o godz. 5.30.

Potwierdzili to po latach niemiecki porucznik Helmut Alsleben z jednostki artylerii przeciwlotniczej, który towarzyszył gauleiterowi, oraz 31-letni wówczas pilot Horst Jaeger.

Nisko lecący samolot został ostrzelany przez radziecką piechotę. Przeciek w baku z paliwem zmusił pilota do lądowania pod Sobótką, już poza radziecką linią frontu. Udało się maszynę prowizorycznie załatać i Storch poleciał dalej. O tym, że Hanke dotarł bezpiecznie do Jeleniej Góry, Niehoff dowiedział się drogą radiową jeszcze przed południem. I była to ostatnia wiadomość o gauleiterze.

Niehoff zajął się przygotowaniami do kapitulacji, a Hanke ? do ucieczki na Zachód (prawdopodobnie został wzięty do niewoli przez Czechów i zastrzelony podczas próby ucieczki w miejscowości Chomutov).

W niedzielę 6 maja o godzinie 9 z rozkazu Niehoffa wojska twierdzy zaprzestały walk, a jeden z głośników w południowej części miasta (w rejonie dzisiejszych ulic Radosnej i Powstańców Śląskich, w pobliżu stanowisk sowieckich) przekazał radzieckiemu dowództwu prośbę komendanta o zawieszenie działań wojennych i rozpoczęcie rokowań kapitulacyjnych. Generał Władimir Głuzdowski, dowódca 6. Armii 1. Frontu Ukraińskiego, oblegającej twierdzę, zgodził się na rozejm i przyjęcie parlamentariusza.

Niehoff wyznaczył kapitana Herberta van Bürcka, oficera politycznego twierdzy, rzecznika walki "do ostatniego naboju". Towarzyszył mu - niosąc białą flagę - pułkownik Kurt Tiesler, zastępca Niehoffa, doświadczony frontowiec oraz nieznany z nazwiska tłumacz.

Dr Maciej Łagiewski, dyrektor Muzeum Miejskiego Wrocławia, przeszedł ich śladami. ? U zbiegu dzisiejszych ulic Radosnej i Powstańców Śląskich przekroczyli niemiecką linię obrony, zatrzymując się w oczekiwaniu na radzieckich oficerów sztabowych. Do spotkania doszło kilkanaście metrów od miejsca, w którym teraz stoi rzeźba Salvadora Dalego przy galerii Sky Tower. Wszędzie piętrzyły się ruiny. Całą szerokość ulicy Powstańców Śląskich tarasowała barykada zbudowana z wraków różnych pojazdów, wzmocniona zasiekami i polem minowym. Parlamentariuszy obserwowała z odległości 30 m załoga działka przeciwpancernego.

Korespondent wojenny 6. Armii, lejtnant Omarow, nakręcił film z tego spotkania, ale ustalenie dokładnego miejsca było trudne. - Prof. Karol Jonca w latach 60. dostał od Rosjan kopię filmu, przeprowadził żmudne śledztwo, porównując poszczególne klatki ze zdjęciami Krystyny Gorazdowskiej, zrobionymi w 1946 r. Drobne szczegóły jak krzyżujące się tory tramwajowe, kikuty drzew, mur odgradzający posesję czy wreszcie ta barykada pozwoliły rozwikłać zagadkę - tłumaczy Łagiewski.

Generał Głuzdowski wysłał jako swego przedstawiciela majora Omara Jachjajewa, oficera wydziału rozpoznawczego 22. Korpusu Armijnego. Towarzyszył mu wspomniany już lejtnant Omarow i tłumacz.

Jachjajew, wychodząc do parlamentariuszy niemieckich, został ostrzelany, ale skończyło się tylko na strachu. Wysłannicy Niehoffa mieli pistolety, Jachjajew wyrzucił je za barykadę. Potem przeprowadził niemieckich oficerów z zawiązanymi oczami na ulicę Drukarską, do gmachu dawnego urzędu finansowego, miejsca postoju sztabu 218. Pułku Piechoty. Tam się odbyły wstępne rokowania.

Sowieci zastawili stół wódką i zakąskami, ale van Bürck nie chciał pić. Jak tłumaczył, Niehoff zabronił, uprzedzając, że Rosjanie mogą wypić dużo bez poważniejszych konsekwencji. Przyjął warunki kapitulacji, które przywiózł szef sztabu korpusu płk Cziczin, i koło południa został odprowadzony (wraz z Tieslerem i tłumaczem) w miejsce pierwszego spotkania.

Niestety, nie wracali tą samą drogą i po przejściu kilkudziesięciu metrów weszli na miny. Tłumacz miał wnętrzności na wierzchu, van Bürck był poważnie ranny w nogę.

Jachjajew, który się wrócił i przyprowadził lekarza (niemieccy żołnierze nie reagowali na wołania o pomoc), kazał swojemu tłumaczowi zawołać po niemiecku, że parlamentariusze weszli na własne miny. Po chwili otoczyli ich obrońcy twierdzy przekonani, że to Sowieci ostrzelali z moździerzy wysłanników Niehoffa. Jachjajew musiał dowodzić, że niemieccy parlamentariusze mieli pecha.

Zanim już obandażowanego kapitana van Bürcka zdołano odprowadzić z miejsca wypadku, płomień sowieckiego miotacza ognia uderzył w kierunku radzieckiego majora i niemieckich żołnierzy. Jachjajew twierdził, że ktoś przypadkowo zahaczył o sznur miotacza, ale esesman, który był w grupie obrońców twierdzy, powiedział: "Proszę popatrzeć, nawet swoich nie oszczędzają".

"Zbladłem. Muszę przyznać, że nigdy dotąd nie bałem się, a teraz? Byłem otoczony przez Niemców i mogli zrobić ze mną wszystko" - wspominał major Jachjajew. I wtedy przez krąg żołnierzy przepchnął się porucznik Wehrmachtu, który powiedział po polsku: "Majorze, proszę się nie bać, tu są moi ludzie". Zrobiło mi się lżej... Gdyby nie on, z pewnością by mnie wykończyli".

Kapitan van Bürck dostarczył warunki kapitulacji komendantowi i wrócił z pismem od Niehoffa do Głuzdowskiego. Dopiero wtedy - około godz. 14 - major Jachjajew i pułkownik Cziczin przekroczyli pieszo niemiecką linię obrony, a potem samochodem zostali zawiezieni do centrum dowodzenia w podziemiach Biblioteki na Piasku, żeby eskortować komendanta Festung Breslau w drodze do generała Głuzdowskiego.

"Zachowywali się nadzwyczaj nienagannie i niczego nie zabrali ze sobą" - twierdził po latach Niehoff.

Jachjajew, który z ciekawością obejrzał niewielki pokój generała - portret Hitlera, duża radiostacja, stolik i kanapa - i z uznaniem ocenił dyscyplinę niemieckich oficerów, zabrał jednak mapy operacyjne oraz mapy pól minowych. Niehoff być może tego nie zauważył, bo próbował wytargować przesunięcie rozpoczęcia kapitulacji o dobę. Ale nie miał szans. W willi Colonia (przy dzisiejszej ulicy Rapackiego 14), czekał już generał Głuzdowski.

Willa Colonia. Źródło: dolny-slask.org.p

- Niehoff wyjechał w mundurze polowym generała piechoty, bez płaszcza i rzeczy osobistych. Kilka tygodni temu dostaliśmy identyczny mundur, od pewnego kolekcjonera. Kupił go na aukcji w Nowej Zelandii, to ogromna rzadkość. Można go już oglądać w sali poświęconej Festung Breslau w Pałacu Królewskim - opowiada dr Łagiewski.

Mundur przechowywany w Muzeum Miejskim we Wrocławiu. Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta

Ostatni komendant Festung Breslau uznał, że warunki kapitulacji są honorowe - bezpieczeństwo dla ludności cywilnej, pomoc dla rannych, gwarancja dla żołnierzy, że po zakończeniu działań wojennych wrócą do ojczyzny, zapewnienie odpowiednich warunków w niewoli dla komendanta i innych niemieckich generałów. Po latach stwierdził, że nie zostały dotrzymane.

Chciał wrócić do swojej kwatery na Piasku, żeby nadzorować przebieg kapitulacji, ale Sowieci go już nie wypuścili. Atmosfera była coraz bardziej rozluźniona. "Bohaterski garnizon... walka skończona... wczoraj wrogowie, jutro przyjaciele" - toasty goniły toasty. A w przyszłości czekało 10 lat niewoli.

Po kapitulacji Festung Breslau. Flaga nad miastem. Fot. Henryk Makarewicz

W oknach domów, które jeszcze stały, zwisały białe flagi, głośniki uliczne ryczały dźwiękami walca Straussa. W obozie Burgweide (na Sołtysowicach), gdzie przebywało ok. 10 tysięcy więźniów różnej narodowości, zawisła biało-czerwona flaga.

- Polacy stanowili w Burgweide największą grupę. Flagę uszyła Natalia Kujawińska z poszewek i chyba obrusa, bo na bieli, która już mocno zżółkła, widać adamaszkowy wzór. Wywiesiła ją na wieży strażniczej, z której przemawiał kilka dni później pierwszy prezydent Wrocławia Bolesław Drobner - opowiada dr Łagiewski. - Mamy tę flagę w pałacu. To jedyna taka pamiątka.

Tadeusz Jarmicki był jednym z więźniów Burgweide, trafił do obozu po upadku powstania warszawskiego. Dzień kapitulacji przespał. W nocy obudził go wrzask kolegów, którzy przytoczyli 200-litrową beczkę wina. Do rana była pusta. Wszyscy śpiewali hymny swoich krajów, wywieszali flagi, tańczyli.

Nad miastem gęstniał dym, płonęły domy podpalane przez radzieckich żołnierzy. Pomnik Walki i Zwycięstwa przykrywały stosy porzuconej broni. Na ulicach leżały trupy. Wszędzie siedziały roje much.

Padła ostatnia twierdza III Rzeszy. Ale nie zamieniła się w miasto. Nie było domów ani ulic, tylko 18 milionów metrów sześciennych gruzu. I cmentarze.

Rozbrojone oddziały po kapitulacji Festung Breslau. Fot. Tomasz Olszewski