Śmierć i cierpienie na wrocławskim Rynku [ZDJĘCIA]

Marzec, 1453 rok. Wrocław szykował się do ostatnich dni wielkopostnej pokuty. Miał w tym wprawę. Grzesznicy już od Środy Popielcowej bili się w piersi. Najczarniejsze owce, odziane tylko w worki, z przystrzyżonymi włosami (mężczyźni) usłyszały od swego biskupa, że wypędzone są z Kościoła jak Adam z raju. Te mniej czarne sprawdzały w wywieszonych w kościołach inwentarzach, kiedy i na jaki okres mogą otrzymać darowanie kar czyśćcowych za pośrednictwem patronów niezliczonych ołtarzy bocznych. A poza tym tłumnie uczestniczyły w ceremoniach Wielkiego Tygodnia, co bywało czasem niebezpieczne.

Ludzie pamiętali jeszcze procesję Niedzieli Palmowej, która trzydzieści lat wcześniej szła po Ostrowie Tumskim. Tłum wiernych podążających za osiołkiem objuczonym figurą Chrystusa był tak wielki, że most Katedralny nie wytrzymał ciężaru i runął.

Teraz wrocławianie cisnęli się, żeby zobaczyć słynnego kaznodzieję. Obcy, włoski kaznodzieja, mnich z zakonu św. Franciszka Johannes de Capistrano. Niektórzy (zwłaszcza kobiety) byli zawiedzeni. Niskiego wzrostu, umartwionej postaci, suchego ciała. Przez skórę wyraźnie przebijały kości. Łysy, na głowie miał tylko trochę białych włosów; za to nosił długą brodę. Osobliwie długie miał ręce; sięgały po kolana. Ale wystarczyło, że zaczynał mówić i wszystkim się zdawało, jakby każdą duszę widział.

Nawet ogromny kościół św. Elżbiety nie był w stanie pomieścić tych, którzy chcieli posłuchać brata Johannesa, więc kaznodzieja przeniósł się do kamienicy na placu Solnym. Trwożył serca wrocławian, opowiadając o śmierci i sądzie ostatecznym. Trzymając w ręku ludzką czaszkę, wołał: - To jest zwierciadło, w którym możecie wszystko zobaczyć, co uczyniliście i do czego wasza miłość was doprowadziła. Patrzcie, gdzie są włosy, które tak trefiliście, gdzie nos, którym wdychaliście przyjemne zapachy, gdzie język, którym kłamaliście. Wszystko zjadły robaki.

Na zdjęciu: Św. Jan Kapistran namalowany przez Michaela Willmanna. Fot. Krzysztof Gutkowski

Ktoś zawołał, że trzeba rozpalić ognisko i spalić wszystko, co skłania ludzi do grzechu. Błyskawicznie na Solnym wyrósł wielki stos drewna i ogień przesłonił twarz kaznodziei. W płomieniach ginęły karty, kości do gry, lustra, bielidła. Całe duchowieństwo miejskie wstąpiło do bractwa różańcowego!

Słynne kazania głosił Johannes de Capistrano (czyli św. Jan Kapistran) z okien kamienicy nr 9, Pod Czarnym Krzyżem. Był naprawdę świetnym kaznodzieją, ale emocje, które wywoływał, nie były w tamtych czasach czymś nadzwyczajnym. Grzech, kara, pokuta, powrót do Boga dokonywały się w przestrzeni publicznej, czego ślady wciąż możemy zobaczyć.

Najbardziej widoczny jest pręgierz. Ciągle przyciąga grzeszników, choć siadają pod nim bez poczucia winy. Stanął przed oknami Sali Sądowej wrocławskiego ratusza w 1492 roku. Było to wyjątkowo długie, bo dziesięciometrowe narzędzie wymiaru sprawiedliwości - kamienny słup na trzystopniowym cokole, z klatką dla złoczyńców zwieńczoną ażurowym ostrosłupem z kwiatonem i figurką kata. Miejsce hańby.

Na karę pręgierza skazywano kramarzy oszukujących na wadze, kłótliwe przekupki, służących opuszczających swych pracodawców przed terminem i nierządnice. Zdarzyło się podobno, że rada miejska skazała na pręgierz pewnego czeladnika, który umówił się na spotkanie z pięcioma dziewczynami równocześnie i na żadne z nich nie przyszedł.

Czasami karano pręgierzem także złodziei, dla których było to prawdziwe wybawienie. Sięgnięcie bowiem po cudzą własność mogło zakończyć się obcięciem uszu, palca lub całej dłoni. Skradzione przedmioty układano obok przestępcy, nawet jeśli łupy prezentowały się mizernie. Ale najważniejsze było pohańbienie złoczyńcy. Tak jak kilkanaście wieków wcześniej w Jerozolimie, ludzki ból i wstyd budziły ciekawość. Tłum żądał efektownego widowiska.

Najbardziej efektowna była śmierć. Skazaniec odprowadzany był na miejsce egzekucji przy akompaniamencie bębenków, piszczałek i dzikich wrzasków. Szubienica stała od XVI wieku po zachodniej stronie Rynku (w pobliżu kamienicy nr 19), podwyższenie na którym kat ścinał głowę można było postawić wszędzie. Łamanie kołem z 'dołu do góry' lub z 'góry do dołu', zbyt skąpo lejąca się krew lub zbyt długie przedśmiertne drgawki były uważnie obserwowane i komentowane. Umiejętności oprawców trzeba było przecież sprawiedliwie ocenić. Bywali widzowie nieprzystosowani do oglądania takich spektakli, ale obrońcy wartości dydaktycznych tłumaczyli przekonująco, że tak trzeba. Krytycy publicznego spalenia kobiety-podpalaczki zostali zaatakowani przez pastora, który uznał, że słabi ludzie potrzebują odstraszających przykładów, żeby nie wstąpić na drogę występku.

Owszem, zdarzało się, że tłum gniewnie reagował na egzekucję, bo kat okazał się partaczem. W 1810 roku chciał zlinczować kata, który parokrotnie ponawiał próby ścięcia skazańca. W końcu musiał go wyręczyć miejscowy fachowiec. Ale udane egzekucje - jak w 1811 roku pierwsze w mieście ścięcie toporem - nagradzano oklaskami i okrzykami uznania.

Śmiercią karano nie tylko pospolitych przestępców. Niewinni (lub winni tylko politycznie) też ginęli. We Wrocławiu wciąż zachowały się ślady rewolty z 1418 roku. We wczesny lipcowy poranek niezadowolony tłum ruszył pod przewodnictwem rzeźników i tkaczy na ratusz. Wywleczono i ścięto pod pręgierzem burmistrza Mikołaja Freyberga, trzech ławników i dwóch starszych miasta, byłych rajców. Siódmą ofiarą był Jan Megerlin, który ukrył się pod dachem wieży ratuszowej, ale, wypatrzony przez swego kumotra, został wyrzucony przez okno na tzw. rybi targ (na którym stoi dziś pomnik Aleksandra Fredry) i dobity włóczniami. Dwa lata później to rebelianci stracili głowy.

Głowę pod katowski miecz położył też dyplomata, ławnik, senior rady i starosta księstwa wrocławskiego Heinz Dompnig (Henricus). Miał po prostu pecha, znalazł się w złym czasie w złym miejscu. Za panowania króla Macieja Korwina (tego, co ograniczył znacznie samodzielność rady) przewodniczył najpierw ławie, a potem radzie. Przedstawiał się jako nominat i funkcjonariusz króla, a nie reprezentant miasta. Kiedy więc jego protektor niespodziewanie zmarł w 1490 roku, wrocławianie wystawili Dompnigowi słony rachunek. Kat wykonał swoją robotę w lipcu 1490 roku.

Ostatnią polityczną egzekucją na Rynku było rozstrzelanie 28 stycznia 1945 r. wiceburmistrza Wrocławia dr. Wolfganga Spielhagena. Oficjalnie za sianie defetyzmu. W rzeczywistości Spielhagen był skłócony z gauleiterem Karlem Hanke, który skorzystał z pretekstu, że przeciwnik zgłosił chęć wyjazdu do Berlina. 'Jego bezgraniczne tchórzostwo kazało mu równocześnie złożyć oświadczenie, że nie zamierza walczyć na stanowisku, na którym mu w ogóle nie zależy' - głosiło obwieszczenie podpisane przez Hankego. Spielhagena rozstrzelano w Rynku, pod pomnikiem Fryderyka Wielkiego, a jego ciało wrzucono do Odry.

Skazańcy na ucieczkę liczyć nie mogli, na szafot szli pod strażą. Nawet kamienne rzeźby przypominały im, że sprawiedliwość jest po stronie uzbrojonych. Z wysokości 20 metrów patrzyli na nich rzymscy legioniści. Pojawili się na ratuszu w latach 1558-1559 i są dziełem Fleisera. Początkowo było ich czterech, ale dwaj zeszli z piedestałów już w XVIII wieku. Jeden spadł na dach, a drugiego zdemontowano z obawy, że podzieli los towarzysza.

Na szczęście ostatnią drogę grzeszników widzieli też święci, którzy mogli się wstawić za nimi u Najwyższego Sędziego. Wśród nich znalazł się apostoł Andrzej. Był rybakiem w Betsaidzie Galilejskiej i bratem Szymona Piotra. Jako pierwszy z dwunastu apostołów został powołany przez Jezusa. O jego późniejszych losach niewiele wiadomo. Tradycja mówi, że gdy po zesłaniu Ducha Świętego apostołowie rozeszli się na cztery strony świata, święty Andrzej udał się do Scytów w Azji Mniejszej, nad brzeg Morza Czarnego. Później zawędrował do Tracji. Podobno Apostoł obieżyświat głosił także chrześcijaństwo nad brzegami Dniepru, a nawet dotarł do Kijowa, stąd jest również patronem narodów słowiańskich. Męczeńską śmierć poniósł w Grecji, w Patras, gdzie ok. 60. roku został ukrzyżowany na rozkaz prokonsula Egeasza. Według legendy Apostoła przywiązano do krzyża w kształcie litery X (crux decussata), uznał bowiem, że nie jest godny umrzeć na takim samym krzyżu, jak jego Mistrz. Stoi wciąż z tym krzyżem na Ratuszu, przypominając, że dla wierzących śmierć jest bramą życia.

Taki właśnie napis (po łacinie 'Mors Ianua Vitae') widnieje na bramce łączącej kamieniczki zwane 'Jasiem' i 'Małgosią'. To pozostałość jednego z pięciu wejść na cmentarz otaczający kościół św. Elżbiety. Tuż za bramą pochowano przywódców powstania pospólstwa przeciwko patrycjatowi, straconych w 1420 r. Ich ciała pogrzebano pod prostokątnymi, kamiennymi płytami, na których zamiast nazwisk wyryto kolejne numery. Utworzona z płyt ścieżka wiodła ku wejściu bocznemu do południowej nawy świątyni, tak aby przechodnie deptali po grobach pohańbionych.

Jednak nie tylko biedni skazańcy znaleźli tu miejsce ostatniego spoczynku. Elżbieta to nekropolia wrocławskiego patrycjatu. Bogaci mieszczanie zadbali o swoją pamięć, ale wszystkim opowiedzieli historię sprzed dwóch tysięcy lat - o ofierze, cierpieniu i miłości zwyciężającej śmierć. Wystarczy obejść kościół św. Elżbiety dookoła. Na płycie epitafijnej niejakiego Fischera (zmarł w 1546 roku) rozgrywa się scena z Getsemani, gdzie Jezus samotnie modlił się w wieczór przed pojmaniem. Z kolei Johannes Rudich i jego żona Hedwiga z domu Kromayer wybrali ponad pięćset lat temu opowieść o Piłacie, pokazującym tłumowi zbitego do krwi skazańca, w koronie z ciernia i purpurowym płaszczu: 'Oto wyprowadzam Go do was na zewnątrz, abyście poznali, że ja nie znajduję w Nim żadnej winy' . Jezus więc wyszedł na zewnątrz, w koronie cierniowej i płaszczu purpurowym. Piłat rzekł do nich: 'Oto Człowiek' . Gdy Go ujrzeli arcykapłani i słudzy, zawołali: 'Ukrzyżuj! Ukrzyżuj!'. I świadkami tego ukrzyżowania też jesteśmy. Sebastian Monau i jego żona z domu Rindleisch klęczą wpatrzeni w umierającego Chrystusa, a tłem tej sceny jest symboliczna 'Brama Zbawienia'. Unoszą się nad nią anioły trzymające trąby. Zapowiadają nadejście Sądu Ostatecznego, na który stawią się wszyscy.

Na zdjęciu: Piłat i Chrystus (,Ecce Homo,), epitafium Johannesa Rudicha i jego żony Hedwigi z bazyliki elżbietańskiej. Fot. Mieczysław Michalak

A ci, którzy piją piwo w ogródku przylegającym do kamieniczki Małgosia, powinni spojrzeć na płaskorzeźbę autorstwa Eugeniusza Geta Stankiewicza umieszczoną na Domku Miedziorytnika. Zobaczą zdemontowany krucyfiks - osobno krzyż, figurę Chrystusa, młotek i gwoździe, i biegnący pod spodem napis: 'Zrób to sam'. Oczywiście, jeśli potrafisz.

Na zdjęciu: 'Zrób to sam' na Domku Miedziorytnika. Fot. Mieczysław Michalak