Miejski Dom Kultury wygląda jak Reichstag, w parku stoją znaki graniczne, a obchodzący 170. urodziny most kolejowy jest zarówno dumą Niemiec, jak i Polski. Obojętnie, co lubicie - wakacje z duchami, szewców mistyków, Nicolasa Cage'a, rowerowe rajdy czy romantyczne wędrówki nad Nysą Łużycką - wszystko tu dostaniecie. Nie trzeba daleko jechać - ok. 140 km z Wrocławia - więc Zgorzelec jest doskonałym miejscem na weekendową wyprawę. A właściwie na wiele wypraw, bo wciąga turystów jak ruchome piaski.
Jeśli fascynuje was skomplikowana historia Górnych Łużyc, to możecie ją studiować na niemal każdej ulicy. Ale wrocławianie powinni zacząć od zgorzeleckiego domu kultury, pierwotnie Górnołużyckiej Hali Pamięci, albo Hali Chwały, otwartej w 1902 r., z udziałem cesarza Wilhelma II.
To dzieło mieszkającego w Görlitz architekta Hugo Behra, autora berlińskiego Reichstagu. Wzniósł pomnik patriotyzmu i pamięci Wilhelma I oraz jego syna Fryderyka III - pierwszych cesarzy zjednoczonych Niemiec. Sto lat temu mieściło się tu Kaiser-Friedrich-Museum, prezentujące takie skarby jak słynna rzymska figurka Jowisza z Zebrzydowej czy obrazy mistrzów włoskich, m.in. Tycjana; dzisiaj pokazują tu swoje prace przede wszystkim miejscowi artyści.
Budowla przytłacza ogromem, kopuła przypominająca koronę cesarską dominuje nad miastem (budynek ma 42 m wysokości), a klasycystyczny tympanon wsparty na potężnych kolumnach budzi respekt. Rzeźby "Wojna" i "Zwycięstwo", zdobiące front budowli, są dziełem Hugona Lederera. Dla Wrocławia zrobił frywolnego "Szermierza", Zgorzelcowi zostawił manifest polityczny. I ta polityka wciąż się odbija echem w monumentalnej hali.
Fotopolska.eu
W lipcu 1950 r. premierzy Józef Cyrankiewicz i Otto Grotewohl podpisali tzw. układ zgorzelecki między PRL a NRD, dotyczący wytyczenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. A prawie pół wieku później burmistrzowie Zgorzelca i Görlitz sygnowali umowę założycielską Europa-Miasto: Zgorzelec / Görlitz. Od czasu do czasu odbywają się tu posiedzenia obu rad miejskich. Od kiedy jesteśmy częścią zjednoczonej Europy, granicy dzielącej miasto już nie widać.
Zwróćcie uwagę na sześć herbów zdobiących słupki balustrady w hali. To powojenna zmiana - w miejsce herbów Związku Sześciu Miast wmontowano godła miast z tzw. Ziem Odzyskanych, w tym Wrocławia. Możecie go nie rozpoznać, bo to herb z 1948 r. autorstwa Karola Maleczyńskiego, zmieniony w 1990 r. Jeszcze jeden dowód na to, że dawna Hala Pamięci przechowuje pamięć o politycznych przemianach.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ale o Związku Sześciu Miast też nie da się zapomnieć, tym bardziej że Zgorzelec odgrywał w nim wiodącą rolę. W 1346 r. razem z Budziszynem, Żytawą, Lubaniem, Löbau i Kamenzem, czyli miastami leżącymi wzdłuż Via Regia (Droga Królewska, prowadząca od Hiszpanii do Rosji), stworzył konfederację mającą chronić interesy kupieckie, kontrolować szlaki handlowe i zwalczać raubritterów. Związek stał się potęgą polityczną, pozwalając przez następne dwieście lat zgromadzić mieszczanom wielkie majątki.
Jak wielkie, można zobaczyć na Untermarkt (Dolny Rynek) w Görlitz, gdzie stoi ratusz (stary - renesansowy i nowy z 1903 r., ozdobiony herbami Związku Sześciu Miast), budynek Wagi oraz potężne kamienice halowe. Większość z nich powstała w XVI wieku, przestronne i wysokie wewnętrzne hale tych budynków mogłyby pomieścić domki jednorodzinne. Są charakterystyczne dla Görlitz, służyły jako miejsca przeładunku, składu oraz sprzedaży towarów. Można je zwiedzać, pod numerem 4 mieści się siedziba Muzeum Śląskiego.
Fotopolska.eu
Przez wielkie sienie wjazdowe, w których umieszczano klatki schodowe i galerie, docierano do komnat na wyższych piętrach. Przepych godny królów, drewniane stropy zdobią barwne polichromie, kolumny są kunsztownie rzeźbione, widać, że patrycjat umiał nie tylko wydawać, ale i zarabiać. Oczywiście o pieniądzach nie wypada w takich wytwornych miejscach mówić. Chyba że szeptem. Kamienica nr 22 ma bramę nazywaną Łukiem Szeptów (Flüsterbogen), ponieważ słowa wypowiedziane cicho po jednej stronie łuku są dobrze słyszalne dla osoby po drugiej stronie. Można spokojnie poplotkować.
Jest o czym, a tym bardziej o kim. Mieszkańcy Zgorzelca mieli światowe talenty i światowe grzechy. Czasem jedno i drugie, co dla miasta okazało się bardzo opłacalne.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Osobliwością Görlitz i znanym miejscem pielgrzymkowym jest Via Dolorosa, zaczynająca się w kościele pw. św. Piotra i Pawła (największy kościół halowy w Górnych Łużycach, oszałamiająca przestrzeń), przy którym urządzono Dom Piłata. Tutejsza kalwaria ma ponad pięćset lat, jest kopią najważniejszych części Bazyliki Grobu Świętego z Jerozolimy, a budowle uzupełnia kompleks parkowy symbolizujący m.in. Ogród Oliwny, Łąkę Apostołów oraz potok Cedron. To dzieło Georga Emmericha, burmistrza Görlitz, ale rodem z Kłodzka.
Sześć razy wybierano go na najwyższy urząd w mieście. Z powodzeniem zajmował się handlem suknem, zbożem i rybami, inwestował w czeskie górnictwo, skupywał ziemie, legenda mówi, że Luter nazwał go "królem Görlitz", bo jego majątek i wpływy nie miały w mieście równych. Nie powinno więc dziwić, że taki bogacz postanowił wystawić sobie niezwykły pomnik. Ale sprawa była bardziej skomplikowana, z romansem w tle.
Emmerich uwiódł Benignę Horschel, córkę kupca Mikołaja, radnego i dowódcy miejskich wojsk. Panna zaszła w ciążę, a Georg - choć był czterdziestoletnim kawalerem - nie chciał się żenić! Na dodatek ojciec Emmericha był przeciwnikiem politycznym Mikołaja Horschela, więc w mieście zawrzało. Rodzina postanowiła: Georg pojedzie do Jerozolimy, na pielgrzymkę, żeby odkupić grzechy późnej młodości, a przez ten czas skandal się wyciszy.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Pojechał, wrócił, ożenił się z wrocławianką Barbarą Knebel, sprowadził na świat dziewięcioro dziatek z prawego łoża (plus troje z drugą żoną), więc krzywdy Benigny nikt mu już nie wypominał. Ale jeśli pójdziecie na kalwarię Emmericha (warto!), pomyślcie o nieszczęsnej pannie z dzieckiem.
Jednak spośród mieszkańców Zgorzelca to nie Emmerich zyskał największą sławę, a szewc Jakub Böhme, mistyk i teolog protestancki. Jego dom na Przedmieściu Nyskim, tuż nad rzeką, przy dzisiejszej ul. Daszyńskiego 12, odwiedził nawet amerykański aktor Nicolas Cage. Nic dziwnego, skoro pod wpływem zgorzeleckiego szewca tworzyli m.in. Angelus Silesius, Schelling i Hegel, a Mickiewicz czcił go najbardziej ze wszystkich filozofów.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Böhme urodził się w Starym Zawidowie, ale w 1599 r. przeprowadził się do Zgorzelca, kupił dom, uzyskał prawa mistrzowskie, został przyjęty do cechu szewskiego i ożenił się z Kathariną, córką rzeźnika Kuntzschmana.
Sam studiował Biblię, pisma Paracelsusa i mistykę kabalistyczną, a źródłem swych pism uczynił własne wizje rzeczywistości duchowej, które - jak wierzył - pomagały mu lepiej zrozumieć związki między Bogiem i człowiekiem. Nie był jednak w stanie porozumieć się z władzą ziemską. Ani z radą miejską Zgorzelca, ani tutejszym pastorem Gregoriusem Richterem, rozgłaszającym, że "w książce tego szewca jest tyle samo bluźnierstw co wersów; na kilometr śmierdzi tu szewską próbą perswazji i bojkotem. Niech ten nieznośny smród trzyma się od nas z daleka".
Dzisiaj o Richterze rozprawiają tylko historycy, atak na szewca okrył go wieczną niesławą, a Böhme ma wystawę w swoim domu, pomnik i własną imprezę - Jakuby to święto Starego Miasta organizowane w ostatni weekend sierpnia na Przedmieściu Nyskim, niezwykłe spotkanie z historią, dawnym rzemiosłem, teatrem, tańcem i muzyką.
Domem niezwykłego szewca opiekuje się Muzeum Łużyckie, które sąsiaduje z Jakubem przez ścianę. Jeśli przyjedziecie po 20 maja, będziecie mieli okazję poczuć magię tego regionu, bo muzealnicy przygotowali wystawę prezentującą tutejsze legendy. W nastrój wchodzimy niemal od progu, bo żeby wysłuchać opowieści o leniwym kowalu, trzeba przejść przez szafę. Wredny karczmarz panoszy się w autentycznym domu przysłupowym, a baśni o złych rodzicach wysłuchamy na cmentarzu, przeczołgawszy się przez grobowiec.
MIECZYSŁAW MICHALAK
To dobre przygotowanie, żeby poszukać duchów w mieście. Leniwy kowal podobno wciąż kuje na Górnym Rynku zamówioną przez diabła bramę do rodzinnego grobowca. Dał się skusić na ekspresową robotę poczwórną zapłatą, a potem zapił w karczmie i nie zdążył z zamówieniem, więc musi pokutować.
Podobnie jak franciszkański mnich w pobliskim kościele Świętej Trójcy. Ponoć w czasie spowiedzi uwiódł i zgwałcił młodą dziewczynę, a potem ją zabił. Za karę został żywcem zamurowany w ścianach klasztoru, a jego duch do dziś nie zaznał spokoju i błąka się po kościele, stukając drewnianymi chodakami. W co można uwierzyć, jeśli się chwilę posiedzi w tej niezwykłej świątyni. Wypełniona skarbami (zwróćcie uwagę na późnogotycki tryptyk przedstawiający "Złotą Madonnę"), ale zasnuta mrokiem i strachem.
Fotopolska.eu
Być może ciąży na niej historia nieudanego buntu sukienników, którzy w 1527 roku postanowili obalić radę miejską. Pozbawieni prawa sprzedaży swoich wyrobów, bezsilnie patrzyli, jak na ich ciężkiej pracy bogacą się kupcy. Umówili się, że sygnałem do rozpoczęcia rewolty będzie dźwięk dzwonu "Mnicha", czyli zegara na wieży kościoła Świętej Trójcy. Jednak ich plan został odkryty, Rada Miejska kazała przyspieszyć zegar o 7 minut i spiskowcy wybiegli wprost w ręce przezornie wzmocnionej straży.
Do dziś zegar się spieszy, a brama domu w "uliczce zdrajców" (tam się spotkali) wciąż nosi napis "DVRT", czyli Der Verräterischen Rotte Tor - zdradziecka czerwona brama.
Filmowa historia, godna miasta nad Nysą. Położone na pagórkach, zatopione w zieleni rewitalizowanych parków i ogrodów, zachwyca plenerami, co od lat doceniają filmowcy. Kręcono tu "Bękarty wojny" Quentina Tarantino, "Lektora" Stephena Daldry'ego, "Złodziejkę książek" Briana Percivala oraz nagrodzony aż czterema Oscarami "Grand Budapest Hotel". Jest gdzie posiedzieć i odpocząć po trudach zwiedzania.
Jeśli ktoś lubi aktywny odpoczynek, może się wybrać za miasto, nad jezioro Berzdorf - 1000 ha dla żeglarzy i amatorów kąpieli - lub na wygasły wulkan Landeskrone.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ja wybrałam zoo. Niewielkie, ma ok. 500 zwierząt, ale można je podglądać bez ograniczeń. Świstaki wyłażą z norek na łące, jeżozwierze ocierają się niemal o zwiedzających, a na bocianiej łące harmider jak w karczmie. Można się przejść po wiosce tybetańskiej lub poczuć jak Kopciuszek, karmiąc gołębie grochem wyciągniętym z popielnika w Stodole Odkrywców. Oczywiście w zabytkowej stodole zrębowej, bo nad Nysą nawet stodoła jest skarbem.
"Czystość tam i porządek wielki panują. Piękne jest onejże położenie. Wyjeżdżając stamtąd, spostrzega się natomiast górę Zobtenberg (Ślężę) i Schneekoppe (Śnieżkę), piękny to jest widok i wspaniały" - zanotował Fryderyk Skarbek, który w 1809 r. przejeżdżał przez Oleśnicę w drodze do Paryża. Przyszły powieściopisarz, historyk i profesor miał dopiero 17 lat, więc trudno uwierzyć, żeby zwracał uwagę na porządek i czystość, za to piękno umiał dostrzec natychmiast. Najczęściej w aktorkach, ale - o dziwo - pociągały go także wieże. Zdobywał je z zapałem kolekcjonera, licząc skrupulatnie stopnie i wysokość.
Ze względów bezpieczeństwa w Story Makerze nie można wyświetlić video.
Oleśnicą musiał się zachwycić, bo w panoramie miasta wieże są najbardziej charakterystycznym elementem, co widać nie tylko na XVIII-wiecznych wedutach Friedricha Bernharda Wernera, ale również na zdjęciach Mieczysława Michalaka. A i widok z wież budzi zachwyt, bo podziwiać można nie tylko wspomnianą Ślężę, ale przede wszystkim zachowany od średniowiecza kształt miasta wytyczonego z niezwykłym rozmachem.
Najlepiej go obejrzeć w oleśnickim Domu Spotkań z Historią przy Bocianiej 11, urządzonym w budynku z XV-wiecznym rodowodem. W niczym nie przypomina regionalnych muzeów, jest multimedialne i znakomicie przygotowuje turystów do zwiedzania Oleśnicy. Prezentuje m.in. podświetlaną makietę XVIII-wiecznego miasta, otoczonego jeszcze murami obronnymi, z czterema bramami wjazdowymi.
Warto się przy niej zatrzymać, żeby zobaczyć doskonały system komunikacji, który do dziś się sprawdza. Wielki rynek (ponad hektar powierzchni) z dochodzącymi doń 12 ulicami prowokuje pytanie: czyje to dzieło?
MIECZYSŁAW MICHALAK
"My, Henryk, z bożej łaski książę śląski, chcemy, by było wiadomym wszystkim obecnym, że po zasięgnięciu rady najjaśniejszej pani, matki naszej, za zgodą i przy poparciu wiernych baronów naszej ziemi, zleciliśmy Albertowi i Richolfowi lokację naszego miasta Oleśnicy na prawie niemieckim, na tym samym, na którym lokowane było miasto Środa" - oświadczył w dokumencie lokacyjnym, wystawionym w 1255 r., książę wrocławski Henryk III Biały.
Że zasięgał rady matki, nie ma wątpliwości, bo Anna Przemyślidka, wdowa po Henryku Pobożnym, duży u synów respekt miała. Ale że Albert z Richolfem sami takie miasto wyrysowali, trudno uwierzyć. Widać tu rękę ambitnego urbanisty i oczywiście wsparcie ambitnego księcia.
Idealne miasto średniowieczne powinno mieć regularny kształt, najlepiej koła, żeby linia murów była najkrótsza i najłatwiejsza do obrony. Rynek wytyczano zwykle pośrodku, na przecięciu głównych ciągów komunikacyjnych. Z jego rogów wychodziły ulice, a główne z nich biegły do bram, przechodząc w szlaki prowadzące do innych miast. Jeśli się przecinały, to pod kątem prostym. Mijały wieki, pod ciosami kilofów padały mury obronne, zmieniano kształt parceli, przebijano nowe ulice. Ale żeby pozbyć się średniowiecznego kodu genetycznego, trzeba by miasto zrównać z ziemią i od nowa zbudować. A i tak ślad by został.
W Oleśnicy zachowały się relikty fortyfikacji i potężna wieża bramna, zwana Wrocławską, w której dziś działa galeria. W przejeździe tkwią nawet prowadnice do spuszczania kraty, ale miasto już się przed nikim nie zamyka.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Pozostałe trzy bramy rozebrano w 1868 r., na szczęście zdobiące je herby można zobaczyć, bo zostały przeniesione do ratusza.
Był i nadal jest symbolem ambicji miasta. Rada miejska wykupiła wójtostwo w 1407 r. i zaczęła samodzielnie rządzić. Drewniany dom wójta uciskał dumę rajców, więc zafundowali sobie murowany, z kwadratową wieżą. Wielokrotnie przebudowywany lub odbudowywany po pożarach lub zniszczeniach wojennych (ostatni raz w latach 60. ubiegłego wieku), zmieniał swoją formę, dziś go oglądamy w klasycyzującej szacie.
Ratusz był przede wszystkim miejscem posiedzeń rady miejskiej i sprawowania sądów, symbolem powiększającej się autonomii miasta i jego siły. Na parterze znajdowała się Izba Mieszczańska i sala Ławy, na piętrze Izba Rady i kancelaria pisarza z archiwum.
Najwięcej respektu budziła jednak wieża, w której mieściło się więzienie. W Oleśnicy mieszkali bowiem nie tylko aniołowie, a bywało, że tutejsze egzekucje były tak widowiskowe, że sama opowieść o nich wywołuje dreszcze.
Numerem 1 stała się z pewnością egzekucja mordercy i kanibala Melchiora Hedloffa (Gedlofa). Skazany, który przyznał się do uśmiercenia co najmniej 251 osób, budził postrach na całym Śląsku, nic więc dziwnego, że 19 stycznia 1654 r. przed ratuszem zgromadziły się tłumy. Kat wyrwał najpierw Hedloffowi wszystkie palce u rąk, a potem szarpał ciało gorącymi obcęgami. W każdym rogu rynku po kawałku.
W końcu zawleczono go na wołowej skórze na miejsce straceń, znajdujące się poza miastem. Kilka tysięcy ludzi obserwowało, jak na specjalnie wzniesionym pomoście kat łamał Melchiora kołem. Następnie poćwiartował ciało i wystawił na czterech drogach wjazdowych do miasta. Przy szczątkach umieszczono tabliczki miedziane z wykazem okrutnych zbrodni, których dopuścił się Hedloff.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Miał 48 lat, pochodził z Kuźnicy Kąskiej pod Międzyborzem i przez wiele lat wojował wraz z cesarską armią. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej wrócił w rodzinne strony, zajął się kłusownictwem, a z czasem zaczął polować także na podróżnych. Posługiwał się m.in. dwiema strzelbami - miał ksywę "strzelec Melchior" - i turecką szablą. Arkebuz strzelecki stał się nawet dowodem w śledztwie, bo Hedloff upamiętnił swoje zdobycze nacięciami na broni.
Ten niezwykły eksponat przechowywano przez wiele lat na oleśnickim zamku, w bibliotece książęcej, ale teraz znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego. Ma 33 nacięcia i tabliczkę z wizerunkiem brodatego mężczyzny oraz napisem w języku niemieckim, że to "wierny wizerunek wielkiego rozbójnika i mordercy".
Zamek oleśnicki to cudo, przechowywano w nim takie skarby, że arkebuz Hedloffa jest przy nich nic nieznaczącą osobliwością. Należy do najpiękniejszych zamków Dolnego Śląska, jego wewnętrzny dziedziniec, okolony renesansowymi krużgankami, mógłby konkurować z wawelskim. Zajmuje parcelę o powierzchni prawie 3 ha.
Prawdopodobnie został wzniesiony na miejscu istniejącego we wczesnym średniowieczu grodu kasztelańskiego, zbudowali go włoscy i niemieccy muratorzy. To skomplikowana budowla złożona z czteroskrzydłowego zamku właściwego (z potężną wieżą), pałacu z główną bramą wjazdową i barbakanu.
Kilka lat temu książęcą rezydencję badali wrocławscy archeolodzy, którzy odkryli ślady wygodnego życia właścicieli zamku - Piastów, ziębickiej linii czeskiej dynastii Podiebradów, później książąt wirtemberskich i brunszwickich, wreszcie Hohenzollernów. Wspaniałe renesansowe kafle z zamkowych pieców, zdobione motywem lwa, malowane ręcznie misy i talerze, m.in. z widokami zamku, kawałki szklanych pucharów archeologów nie zdziwiły, bo te wielkie rody królów wydawały, więc na luksus mogły sobie pozwolić.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ten luksus można też zobaczyć w zamkowych komnatach, choć rezydencja padła w 1945 r. łupem żołnierzy sowieckich, a potem wszelkiej maści szabrowników. Sztukaterie, malowane stropy, boazerie, rzeźbione kominki przetrwały też czasy, gdy w zamku urządzono wylęgarnię drobiu, skup butelek i fabrykę tytoniu.
Po księciu Janie z Podiebradów został wykusz w ogromnej komnacie na drugim piętrze pałacu, ozdobiony wspaniałą intarsją z herbami jego dwóch żon. Pochodziły ze znakomitych rodów, więc Najjaśniejszy Pan mógł z dumą pokazać, że dobrze zainwestował uczucia.
Karol II Podiebradowicz zafundował sobie nawet płytę kominkową z herbami swoim i żony, Elżbiety Magdaleny, księżniczki brzeskiej. Sroce spod ogona nie wypadli, na ich ślubie był cesarz Rudolf II i król Danii Fryderyk II.
Z kolei Kronprinz Wilhelm, ostatni następca tronu Prus i Niemiec, przywiózł do swojej rezydencji wypchaną głowę słonia, skórę tygrysa i niedźwiedzia. Trofea myśliwskie eksponował w Sali Rycerskiej. Na tygrysa i misia znaleźli się amatorzy, ale słonia nie zdołali wynieść. Strop Sali Rycerskiej zdobi sztukateria z mitrą książęcą i koroną cesarską. Mitra się Kronprinzowi należała, koronę miał dostać po śmierci swojego ojca, Wilhelma II, ale wcześniej doczekał się jego abdykacji.
Natomiast żonie Kronprinza, Cecylii, księżniczce Meklemburgii-Schwerinu zawdzięczamy zaskakujący patent na łazienkę w szafie. Łazienka jest mikroskopijna, ale za to drzwi ma jak do katedry.
Archeolodzy twierdzą, że najstarszą częścią zamku jest cylindryczna, sześciokondygnacyjna wieża. Kto się na nią wdrapie (w przyszłości, bo na razie nie można jej zwiedzać), nie pożałuje. Ponad 40 m wysokości, więc od razu widać, kto w Oleśnicy był najważniejszy.
Galeryjkę otacza balustrada, której strzeże osiem ryczących lwów. Sześć trzyma tarcze herbowe ziem książąt podiebradzkich (swojego lwa mają m.in. Kłodzko, Ziębice oraz Głogów), a siódmy tarczę z łacińskim napisem, że w 1561 r. książę Jan kazał wykonać "tę koronę wraz z kamiennymi figurami".
Oleśniccy Podiebradowie byli humanistami, wspierali artystów, zgromadzili wspaniałą bibliotekę, swojej rezydencji nadali europejski sznyt.
Dzisiaj władcą zamkowej wieży jest skarb państwa, a gospodarzem - komenda główna Ochotniczych Hufców Pracy. Ale co roku starają się odnowić choć mały fragment zamku
Zamek połączony jest z bazyliką pw. św. Jana Apostoła, patrona miasta, bo to kościół "zamkowy", mauzoleum Podiebradów. Ich herby znajdziemy na emporach, nagrobkach, ścianach, widać, że hojnie tu inwestowali.
Gdyby Oleśnica posiadała tylko ten kościół, to i tak mogłaby stawiać na turystykę. Bo kto by nie chciał zobaczyć jedynej w Europie Środkowej biblioteki łańcuchowej?
MIECZYSŁAW MICHALAK
Założona w 1594 r. przez księcia Karola II, miała służyć uczniom szkoły średniej Gymnasium Illustre, miejscowym duchownym ewangelickim, nauczycielom, a nawet zainteresowanym mieszkańcom Oleśnicy. Czyli miasto dostało bibliotekę "publiczną"! A że zaufanie do czytelników było ograniczone, książki zostały łańcuchami przykute do regałów.
Do dziś przetrwało 239 egzemplarzy książek, w tym wydana w Wittenberdze Biblia Marcina Lutra z 1541 r. i rozprawa astrologiczna "Summa astrologiae iudicialis" Johna Eastwooda, wydana w Wenecji w 1489 r. Ale to mniej więcej połowa zbioru, więc należy mniemać, że łańcuch nie jest idealną obroną. Warto jednak pamiętać, że zamkowa biblioteka książęca, która w 1885 r. została przekazana Królewskiej Bibliotece Publicznej w Dreźnie - 30 tys. woluminów, została zniszczona podczas alianckich nalotów bombowych w nocy 13 lutego i 2 marca 1945 r.
Z fundacji księcia Karola ważniejsza jest jednak ambona, wykonana przez Gerhardta Hendrika w 1605 r. Gdyby nie wojna o niepodległość, która mieszkańcom XVI-wiecznych Niderlandów uniemożliwiała normalne życie i skłaniała do emigracji, Hendrik pewnie mieszkałby i tworzył w Amsterdamie. Musiał jednak ruszyć w świat. Osiadł we Wrocławiu, gdzie znalazł żonę z warsztatem.
Hendrik przez 11 lat współpracował z księciem Karolem, więc w Oleśnicy pozostawił sporo swoich dzieł. Nie tylko ambonę, ale i kartusze herbowe w zamku czy na bramach miejskich, obecnie w ratuszu. Okazał się jednym z najwybitniejszych rzeźbiarzy nowożytnych naszej części Europy. Ale na jego talencie musiał się najpierw ktoś poznać i za pracę mu zapłacić. Oleśnica umiała zainwestować, teraz powinna zarabiać na procentach.
Do Wałbrzycha przylepiła się łata czarnego, górniczego miasta. A Wałbrzych tak naprawdę jest zielony, w części biały, a latem nawet złoty. Kopalnie zamknięto 21 lat temu, hałdy porosły brzeziną i wtopiły się w krajobraz gór. Miasto jest dziś bardziej znane z porcelany produkowanej w fabryce Krzysztof (Kristoff), przed wojną Krister Porzellan Manufaktur (KPM).
W firmowym sklepie ciągle są kolejki, serwis kawowy Alaska i zastawa na 36 osób poleciały za prezydentury Baracka Obamy do Białego Domu, więc Kristoff ma znów branie. Ostatnio zaś ruszyły poszukiwania "złotego pociągu", więc w sklepach z gadżetami dla turystów błyszczą się już sztabki cennego kruszcu.
Waldenburg, Walmbrich, Walbrich albo Valbrich tłumaczono jako "Lasogród" lub "Miasto wśród gór". Zostało zasadzone w kotlinie otoczonej przez obrośnięte drzewami Góry Wałbrzyskie, a za godło obrało w 1764 r. dąb.
Trzy lata temu Wałbrzych obiegła sensacyjna wieść, że w parku im. Króla Jana III Sobieskiego znaleziono kamień z niemieckim napisem: "Stadteiche gapflantz 1933 antstelle der Wappeneiche" (Miejski dąb posadzony w 1933 r. na pamiątkę dębu herbowego).
- Pierwowzór widoczny na większości panoram miasta z końca XIX w. usechł, ale z jego żołędzi wyrósł nowy - tłumaczy Mateusz Mykytyszyn, prezes Fundacji Daisy von Pless, wielbiciel Wałbrzycha i jego historii.
Spotykamy się na jednym z historycznych spacerów, które Mykytyszyn prowadzi dla mieszkańców Wałbrzycha. Schody wiodące do herbowego dębu pną się ostro w górę i trzeba mieć niezłą kondycję, żeby nie paść na kolana przy korzeniach świętego drzewa. Wygląda jeszcze zbyt młodo jak na swoją zaszczytną funkcję, ale tę wadę czas usunie. Ostatecznie Wałbrzych ma już co najmniej siedemset lat (pierwsza informacja o parafii Waldenberg pojawiła się w 1305 r. w księdze uposażenia biskupstwa wrocławskiego), a na drugie tyle się szykuje, więc dąb zdąży zmężnieć.
Do 1808 r. Wałbrzych był miastem prywatnym, najpierw Schaffgotschów, potem Czettritzów, aż wreszcie dostał się w ręce Hochbergów, którzy odcisnęli na nim najgłębsze piętno. Można się z nimi spotkać przy ul. Zamkowej 4.
Renesansowy dwór Czettritzów jest dziś zajęty przez Wyższą Szkołę Zawodową im. Angelusa Silesiusa, a w otaczającym go parku stoją stuletnie wille wzniesione przez Hochbergów dla zarządców ich majątków. W jednej z nich zamieszkała w 1940 r. Daisy von Pless, dawna pani Książa. Bez pomocy telewizji, paparazzich i plotkarskich portali podbijała Europę, stając się jedną z najsławniejszych celebrytek fin de siecle'u. Uczyniła z zamku królewską rezydencję, w której przyjmowała elitę Europy.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Gazety opisywały toalety księżnej, publikowały zdjęcia, śledziły relacje z balów, rautów, wyścigów czy koncertów charytatywnych. Jej życie przypominało brazylijską telenowelę. Tylko bez obowiązkowego happy endu.
Rozwódka (a właściwie wdowa, bo były mąż zmarł w 1938 r.), z poważnymi problemami finansowymi, chora na stwardnienie rozsiane, została wysiedlona z zamku podobno na rozkaz Hitlera. Willa dawnego zarządcy kopalni, von Pohla, jeszcze dziś budzi podziw (choć jest zrujnowana), ale w porównaniu z Książem to skromna chatka. Górne piętro zajmował wysokiej rangi oficer trzymający się od niej z dala.
- Niechęć Daisy do nazistów była znana, obaj jej synowie walczyli z III Rzeszą, Hansel w brytyjskim lotnictwie, Lexel w armii Andersa - opowiada Mateusz Mykytyszyn.
"Naprawdę bardzo mi się podoba mój nowy dom (.) pokoje są piękne i słoneczne i ładny widok. Mieszkam tu już półtora roku całkiem sama z Dolly, ale obie mamy się dobrze i jesteśmy zadowolone" - napisała do Hansela w liście wysłanym w Wielki Piątek, 3 kwietnia 1942 r.
- W tym domu umarła 29 czerwca 1943 r., dzień po 70. urodzinach - mówi Mykytyszyn. - W środku zachowało się mnóstwo cennych detali, m.in. kominek przeniesiony z sypialni Daisy w Książu, świetlik, kraty, stolarka drzwiowa. Willa ma już nowy dach i wymienione stropy, więc została zabezpieczona, ale chciałbym, żeby jak najszybciej dostała nową funkcję.
Wokół willi rosną wysokie rododendrony przypominające drzewa. - Sadziła je Daisy, uwielbiała rododendrony - zapewnia Mykytyszyn.
Daisy nadal jest największą gwiazdą Wałbrzycha, ale ci, którzy chcą poznać dzieje miasta, zaczynają zwiedzanie od renesansowego dworu Czettritzów, najstarszej rezydencji Lasogrodu. Czettritzowie byli znanym i bogatym rodem śląskim, wywodzili swoje pochodzenie od słowiańskich książąt i szczycili się udziałem w bitwie z Mongołami pod Legnicą. Nie wszyscy praktykowali Dekalog - taki Herman von Czettritz, który zarządzał Książem od 1445 roku, został za zbójowanie obłożony przez biskupa klątwą - ale jakoś na życie trzeba było zarobić.
MIECZYSŁAW MICHALAK
W dworze od 1884 r. mieścił się zarząd dóbr Hochbergów, a po 1945 r. stał się m.in. siedzibą Dolnośląskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Na dziedzińcu wciąż leży ponadszesnastometrowy pień skamieniałego drzewa, znaleziony w latach 60. w wyrobiskach górniczych Nowej Rudy. Rosło w Sudetach ponad 200 mln lat temu, ale w kopalniach nie takie cuda znajdowano.
Budowniczy dworu, Diprand von Czettritz, wydał w 1604 r. tzw. ordunek węglowy, pierwszy na Śląsku regulamin wydobycia węgla. Początkowo węgiel wybierano w tzw. pingach, czyli lejkowatych dołach o głębokości ok. 10 m, ale po wyczerpaniu zasobów trzeba było zejść pod ziemię. Praca była wyjątkowo niebezpieczna, głębokość niektórych szybów (co najwyżej ocembrowanych sosnowymi deskami i zalewanych wodą podskórną) dochodziła do 50 m, a zjazd odbywał się w tym samym wiadrze, w którym wyciągano urobek.
To wcale nie znaczy, że kilka wieków później górnicy nie musieli się bać, zjeżdżając pod ziemię. - W ciągu ostatnich 50 lat wałbrzyskie kopalnie zabrały 1015 ofiar - mówi Bogdan Klimek, były górnik, który oprowadza mnie po dawnej kopalni Julia.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ostatni wózek wyjechał stąd w 1996 r. i powstało ogromne centrum muzealno-wystawiennicze - Stara Kopalnia. Otoczono ochroną cały kompleks stuletnich budynków kopalnianych i urządzeń górniczych, budując atrakcyjną opowieść o mieście, które wyrosło na węglu i ma siłę, żeby czarne zamienić na złote.
Zaczynamy wędrówkę od markowni, czyli wielkich tablic, na której wisiały marki, czyli metalowe znaczki. - Marka okrągła była pobierana przy zjeździe na dół na I zmianę, kwadratową brali górnicy z II zmiany, a trójkątną ci, którzy szli na nockę. Po wyjeździe każdy oddawał markę do markowni, której pracownik sporządzał raport wyjazdu zmiany - tłumaczy Bogdan Klimek. - Jeśli choć jedna marka nie wróciła na miejsce, a sztygar nie zgłosił pozostania górnika na dole, ekipy ratownicze ruszały do akcji.
W maszynowni znajdują się ogromne, ważące po osiem ton dwie maszyny wyciągowe. Służyły do transportu urobku, materiałów i ludzi.
- Sterował nimi maszynista, pociągając za heble - opowiada Bogdan Klimek. - Górnicy zjeżdżali na dół i wyjeżdżali na powierzchnię z prędkością sześciu metrów na sekundę, urobek z dwukrotnie większą. Prędkość pokazywał tachograf, który w kopalni nazywa się "karlikiem".
Ci, którzy nie boją się wysokości, będą mogli wejść schodami lub wjechać windą na szczyt 25-metrowej wieży widokowej - kiedyś chłodniczej. Widać z niej nie tylko cały kompleks kopalni Julia z 12 wyremontowanymi budynkami, ale także górnicze hałdy dzielnicy Biały Kamień i panoramę całego miasta.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Niestety, nie zejdziemy do sławnej Lisiej Sztolni, która - uruchomiona w 1794 r. - była jedną z trzech w Europie zalanych wodą sztolni, wykorzystywanych do spławiania urobku. Oglądali ją m.in. król pruski Fryderyk Wilhelm III, Izabela Czartoryska i przyszły prezydent USA John Quincy Adams.
W liście do brata pisał: "Wjeżdża się na łodzi o płaskim dnie, szerokiej na jard mniej więcej, długiej na dziesięć stóp; kanał ma nie więcej jak cztery stopy szerokości, tyleż głęboki, zakryty jest łukowatym sklepieniem wykutym w wielu miejscach w twardej skale; długości ma pewnie jedną milę angielską. Zjeżdża się coraz głębiej pod ziemię aż do ponad stu pięćdziesięciu stóp pod powierzchnią. Łódź popycha na kanale dwóch ludzi, na każdym końcu jeden: krótkim drągiem odpycha ją od boków. Po przebyciu dwóch trzecich drogi dojeżdża się do chodników, które otwierają się z jednej strony i prowadzą dwieście czy trzysta jardów dalej do wyrobisk".
W 2002 r. wejście do Lisiej Sztolni zamknięto dla turystów, bo wyrobisko straciło naturalną wentylację i zaczęły się w nim gromadzić trujące gazy. Trzy lata temu w Lisiej Sztolni zginęło dwóch mieszkańców Wałbrzycha.
Wałbrzyska Julia należy do kopalni o dużym zagrożeniu wybuchami metanu oraz wyrzutami dwutlenku węgla i skał, co zawsze utrudniało tu wydobycie. Przebicie się do miejsca, w którym znajdowały się duże ilości dwutlenku węgla, było niczym uszkodzenie cysterny ze sprzężonym gazem. Dochodziło do wyrzutu (nie wybuchu, bo ten gaz nie płonie), a w odległości nawet kilku kilometrów od tego miejsca górnicy ginęli, bo brakowało im powietrza.
Problemem był przez wieki transport węgla, ale rozwiązała go budowa linii kolejowych. W 1853 roku ruszył pierwszy pociąg z Wrocławia do Wałbrzycha. Stacja kolejowa Wałbrzych-Miasto została uruchomiona jako Bahnhof Altwasser, Dworzec Stary Zdrój. Po przebudowie i modernizacji przeprowadzonej w latach 20. wygląda jak stylowa pijalnia wody w kurorcie.
Stary Zdrój był kiedyś uzdrowiskiem i osobną miejscowością, do Waldenburga został włączony dopiero w 1910 r., przy ul. Pocztowej wciąż stoi budynek dawnego Domu Zdrojowego, tzw. Lwi Gród.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ostatni kuracjusze przyjechali tu w 1873 r., bo prace górnicze naruszyły złoża wodonośne i źródła wyschły. "Stajemy na stacji Altwasser, zakurzonej czarnym pyłem węgli i licznych fabryk. Ruch tu wielki, wszędzie wozy wyładowane wyrobami z żelaza, węglami, duszno i ciemno, co na przybywającego niemiłe sprawia wrażenie" - pisał dr Henryk Łuczkiewicz, goszczący zaledwie dwa lata później.
Kopalnie rejonu wałbrzyskiego wydobywały wtedy ponad 300 tys. ton węgla i zatrudniały dwa tysiące pracowników. Na początku XX w. produkcja skoczyła do ponad 4 mln ton, a zatrudnienie zwiększyło się dziesięciokrotnie.
Zarobki były kiepskie. O ile w 1899 roku górnik w Zagłębiu Ruhry zarabiał rocznie 1255 marek, nad Saarą - 1019, to w Wałbrzyskim Zagłębiu dostawał tylko 846 marek. Jednak dzięki przemysłowi węglowemu Wałbrzych zaczął w XIX wieku pęcznieć i połykać sąsiednie osady górnicze. W 1867 roku miał 8 tys. mieszkańców, tuż po I wojnie światowej ponad 44 tysiące, a w 1939 roku - ponad 66 tysięcy.
Infrastruktura była wielkomiejska - gazownia, elektrownia, wodociągi, elektryczne tramwaje. Jak grzyby po deszczu wyrastały domy czynszowe, szkoły, szpitale, banki, dom towarowy, sala widowiskowa i więzienie. Wystarczy się przejść po centrum Wałbrzycha, żeby zobaczyć siłę, której miasto wtedy nabrało.
Kupiec Carl Robert Tielsch, właściciel wytwórni porcelany w Starym Zdroju (po wojnie Fabryka Porcelany "Wałbrzych"), zamówił swoją rezydencję przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej u architekta wałbrzyskiego ratusza Hermanna Friedricha Wäsemanna. A wzbogacony na handlu lnianym płótnem Julius Sonnabend zbudował klasycystyczny pałacyk, w którym dzisiaj mieści się Muzeum Porcelany. Ta od Tielscha też stoi w witrynach.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ale budynki użyteczności publicznej też budzą uznanie. Siedziba renomowanego II LO, wybudowana w 1907 r. na potrzeby Ewangelickiej Szkoły dla Chłopców i Dziewcząt, wygląda jak zamek (nowiutki, bo niedawno cały kompleks odrestaurowano i cegła aż pali czerwienią), a mimo to przebija ją gmach Zespołu Szkół Politechnicznych "Energetyk" przy al. Wyzwolenia. Wzniesiony został w 1913 r. jako siedziba żeńskiego Liceum im. Królowej Luizy, stąd rzeźbiarz wykonujący płaskorzeźby z piaskowca na frontową elewację zapatrzył się na dziewczyny i zapomniał o parytecie.
Dużą klasę mają również ewangelicki kościół Zbawiciela i katolicka świątynia pw. Świętych Aniołów Stróżów, stojące obok rynku. Kościół Zbawiciela to projekt Karla Gottharda Langhansa, autora Bramy Brandenburskiej. Ma świetną akustykę i XVIII-wieczne organy (przeniesione z innej świątyni), których przebudowę konsultowano z Albertem Schweitzerem. Odbywają się tu regularnie koncerty, warto przyjechać.
Z kolei kościół Świętych Aniołów Stróżów jest jednym z ostatnich dzieł Alexisa Langera, znakomitego architekta, który we Wrocławiu został obarczony odpowiedzialnością za zawalenie się wieży budowanego kościoła Michała Archanioła na Ołbinie i stracił zlecenia od biskupa. Ceglaną świątynię zdobi zespół znakomitych witraży wykonanych w 1904 r. przez firmę witreatorską z Monachium - 650 m kw. w 31 oknach.
Wałbrzych nie został zniszczony w czasie wojny, więc nawet szkło przetrwało. Aniołowie Stróżowie czuwali i na razie się z miasta nie wynoszą.
Spotykamy się na tamtejszym dworcu PKP, bo część uczestników naszej wycieczki przyjedzie pociągiem Kolei Dolnośląskich. Budynek dworca pochodzi z 1886 r. i jest ważny dla historii miasta, które od momentu połączenia linią kolejową z Wrocławiem zaczęło się bardzo dynamicznie rozwijać. Miasto miało dobry klimat, walory krajobrazowe i status uzdrowiska, więc wystarczyło poprawić komunikację ze stolicą Dolnego Śląska, żeby emerytowani wojskowi, urzędnicy i rentierzy budowali tu domy.
Trzebnickie wille są imponujące, o czym przekonamy się na spacerze. Jedna z najbardziej malowniczych, z ponadstuletnim rodowodem - willa Zamek (dawniej villa Bock) - służyła jako hotel gościom zdrojowym. Przypomina disnejowskie pałace, wydaje się zlepkiem wieżyczek, wykuszy i werand, przechowuje atmosferę dawnych uzdrowisk.
Trzebnicki zdrój zainteresował wrocławian w 1866 r. Uciekali przed epidemią cholery, szukali terenów z dobrym klimatem i leczniczą wodą. Znaleźli takie zaledwie 24 km od Wrocławia. W 1887 r. właściciel ziemski Otto Müller odkrył na swoich posiadłościach, pomiędzy miastem a Lasem Bukowym, lecznicze borowiny. Rok później otwarł zakład zdrojowy Hedwigsbad, gdzie leczyli się chorzy na reumatyzm, płuca, anemię, gościec i choroby kobiece. W pierwszym sezonie przyjął ponad 4 tys. kuracjuszy.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Okazali się żyłą złota dla miasta. Specjalnie dla nich wybudowano domy zdrojowe, pensjonaty, nowy kościółek w Lesie Bukowym, a nawet pocztę. Zażywali kąpieli słonecznych, pili wodę mineralną, mleko i kefir (cudowne lekarstwo dla młodych nerwowych kobiet chorych na blednicę), a przede wszystkim dużo spacerowali.
Pójdziemy po ich śladach, bo na terenie dawnego uzdrowiska mieści się od sześciu lat Gminny Park Wodny Trzebnica-Zdrój, a miasto stara się odzyskać status uzdrowiska. Wokół trzech stawów wytyczono ścieżki spacerowe (jest nawet park dla psów, ze ścieżką zdrowia dla czworonogów), ustawiono ławki i muszlę koncertową, ułożono plenerową szachownicę.
Kuracjusze chętnie chodzili do Lasu Bukowego (który my też odwiedzimy), pamiętającego czasy rewolucji francuskiej i insurekcji kościuszkowskiej. Pierwsze buki posadziła w 1794 r. ksieni cysterek Dominika. Chciała w ten sposób uczcić przyjazd króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. Po powstaniu uzdrowiska las przekształcił się w park zdrojowy. W miejscu, do którego - jak głosi legenda - często przychodziła św. Jadwiga, stoi kościół pw. Czternastu Świętych Wspomożycieli. Obok wzniesiono z rudy darniowej grotę Matki Boskiej z Lourdes (figurę Matki Boskiej i św. Bernadety sprowadzono z Monachium), a na pobliskich wzgórzach stoją mające prawie 300 lat murowane kapliczki stacyjne drogi krzyżowej.
W tym samym czasie powstały zapewne kaplice, tzw. Odpoczynek św. Jadwigi na drodze do Wrocławia (zagrała w filmie Andrzeja Wajdy "Popiół i diament" - tu Maciek z Andrzejem zorganizowali zasadzkę na Szczukę) i kaplica na Winnej Górze z figurą św. Donatusa, wymieniona w opisie miasta z 1803 r. Być może jest to kaplica Ogrójca - twierdzono, że jest usytuowana w tej samej odległości od kościoła co miejsce kaźni Chrystusa od domu Poncjusza Piłata.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Z Lasu Bukowego pomaszerujemy do Rotundy Pięciu Stołów. Ta tajemnicza budowla pojawiła się po raz pierwszy w opisie miasta z 1785 r. Łączona jest z legendami o św. Jadwidze jako miejsce, gdzie ubodzy znajdowali pożywienie. Okrągła, murowana, na fundamencie z brył granitowych, zbudowana została częściowo z rudy darniowej. Na środku stoją ołtarz i posąg św. Jadwigi. Rotunda najprawdopodobniej służyła jako miejsce odosobnienia ofiar wielkich epidemii, chociażby w czasie wojny trzydziestoletniej. W 1813 r. stała się miejscem pochówku zmarłych na tyfus żołnierzy - ofiar wojen napoleońskich.
Dalej pomaszerujemy na Winną Górę. Ma tylko 217 m n.p.m., ale jest z niej piękny widok na zanurzone w zielonej dolinie miasto. Na północnym zboczu odkryto szczątki naszych przodków, zaliczonych przez antropologów do gatunku Homo erectus. Znaleziska te, datowane na 500 tys. lat p.n.e., są najstarszymi śladami pobytu człowieka wyprostowanego na ziemiach polskich. Nasi przodkowie polowali tu na bizony, jelenie, łosie, dziki i nosorożce. Oddawali się również przyjemnościom wędkowania, a sądząc po znalezionych zębach co najmniej 15-kilogramowego szczupaka, niegdyś były tu niezłe ryby.
Odkrycie obozowiska Homo erectus przez wrocławskiego archeologa prof. Jana Burdukiewicza było sensacją, która wciąż ściąga w to miejsce turystów. Niestety, na razie mogą podziwiać tylko piękne widoki z Winnej Góry, ale miasto przygotowało projekt Parku Kulturowego (podpisując jednocześnie umowę o współpracy z Uniwersytetem Wrocławskim), więc jest szansa, że poznamy się bliżej z naszymi przodkami. Byli niewątpliwie pomysłowi, wynaleźli bolas i oszczep, umieli posługiwać się ogniem, w obozowiskach utrzymywali porządek.
Homo erectus dał początek tutejszemu osadnictwu, ale tytułu własności sobie nie zapewnił. Pierwszym znanym właścicielem osady trzebnickiej i sąsiadujących z nią miejscowości był słynny śląski wielmoża Piotr Włostowic, fundator opactwa benedyktyńskiego na Ołbinie, które hojnie uposażył m.in. połową dóbr trzebnickich. To on najprawdopodobniej wystawił trzebnicki kościół parafialny pw. św. Piotra i otworzył niebieskiemu klucznikowi drogę do ziemskich honorów. Bo Trzebnicą rządzi Piotr.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Najstarsza znana pieczęć trzebnicka, z 1321 r., przedstawia apostoła siedzącego na ławie ozdobionej z obu boków liliami, trzymającego w prawej ręce wielki klucz, a w lewej - księgę.
Od XIV w. używano także małej pieczęci miejskiej przedstawiającej dwa skrzyżowane klucze i umieszczoną nad nimi głowę stróża bramy do raju. Taki wizerunek trafił również do herbu, który zobaczymy w różnych częściach miasta.
Z Winnej Góry zejdziemy wprost do bazyliki, najcenniejszego zabytku Trzebnicy. Zawdzięczamy go Henrykowi Brodatemu i Jadwidze Andechs, czyli jednej z najciekawszych par władców ówczesnej Europy. Henryk Brodaty odcisnął w mieście najsilniejszy ślad. Był wybitnym politykiem i dobrym administratorem. Śląsk za jego czasów stał się najbardziej dynamicznie rozwijającą się dzielnicą Polski. Protegował osadników z Niemiec, Francji i Niderlandów, kolonizując puszcze Pogórza Sudeckiego i zakładając miasta. Popierał górnictwo, szczególnie poszukiwania złota, tworząc pierwsze prawo górnicze. W latach 30. przeprowadził na Śląsku reformę monetarną.
Z Jadwigą łączyła go autentyczna miłość i przyjaźń. Podobała mu się przez całe życie. O tym, że pożycie książęcej pary było szczęśliwe, świadczą dzieci, które urodziły się z tego związku. Faktu, że Jadwiga wydała na świat siedmioro potomków Henryka, nie można chyba tłumaczyć tylko obowiązkiem przedłużenia dynastii.
Jadwiga była w tym małżeństwie partnerką. Współdziałała w licznych fundacjach kościelnych, m.in. klasztoru Cysterek w Trzebnicy. Zorganizowała wędrowny szpital dworski dla ubogich oraz hospicjum. W swych majątkach obniżała daniny chłopskie i gromadziła zapasy na czas klęsk żywiołowych.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Po 20 latach małżeństwa uzyskała zgodę męża na separację i przeniosła się do klasztoru. Nigdy jednak nie złożyła ślubów zakonnych, powodowana zapewne chęcią swobodnego dysponowania swoimi dobrami. Urodzona i wychowana po to, aby okazywać szczodrobliwość, wykorzystywała bogactwo do prowadzenia z rozmachem działalności charytatywnej. W ikonografii przedstawiana jest najczęściej z modelem kościoła, księgą lub posążkiem Matki Bożej, gdyż miała dla Niej szczególną cześć.
Kościół i klasztor mają formę barokową. Jednak trójnawowa bazylika (70 m długości, 23 m szerokości) szczyci się metryką sięgającą XIII w. Z pierwszej budowli zachowały się zręby murów oraz krypta św. Bartłomieja położona pod prezbiterium (w lipcu pochowano w niej ks. prof. Antoniego Kiełbasę, kustosza sanktuarium i niestrudzonego propagatora kultu św. Jadwigi). Z kryptą łączy się lapidarium, w którym można oglądać fragmenty rzeźb romańskich i detali architektonicznych. Jednak najcenniejszą pamiątką z czasów fundatorów jest portal z ok. 1230 r. w północno-zachodniej ścianie kościoła. Zdobi go płaskorzeźba przedstawiająca Dawida grającego na harfie i Betsabe ze służącą. Portal został zamurowany w XVIII w., w czasie barokizacji kościoła, odsłonięto go dopiero w 1935 r.
Wystrój kościoła pochodzi głównie z XVII-XVIII w. Prace przy renowacji świątyni rozpoczęła w 1676 r. ksieni Krystyna Pawłowska. Cysterki zaangażowały znakomitych artystów, m.in. niemieckiego rzeźbiarza Franza Josepha Mangoldta (jego dzieła zdobią też Aulę Leopoldyńską i Salę Książęcą w Lubiążu) oraz holenderskiego malarza Christiana Phillipa Bentuma i "śląskiego Rembrandta", czyli Michaela Willmanna.
Zobaczycie tu tak wybitne obrazy jak "Męczeństwo św. Bartłomieja" pędzla Willmanna (Bartłomiej został żywcem obdarty ze skóry, co artysta przedstawił z budzącym grozę realizmem), osobliwe rzeźby (kobieta z brodą na krzyżu, czyli św. Wilgefortis) i wspaniałe nagrobki.
Wszystkich przyciąga sarkofag Jadwigi, jedyny znany w Polsce grobowiec tej wielkości ufundowany dla uczczenia kobiety. Kazała go wykonać w 1680 r. z czarnego i różowego marmuru ksieni Krystyna Pawłowska. W tym samym roku papież Innocenty IX na prośbę króla Jana Sobieskiego rozszerzył kult św. Jadwigi na cały Kościół.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ale warto też zwrócić uwagę na podwójny nagrobek w prezbiterium poświęcony księciu Henrykowi Brodatemu oraz wielkiemu mistrzowi zakonu krzyżackiego Konradowi von Feuchtwangen.
Sprawował on władzę w latach 1291-1297. Już w pierwszym roku jego rządów Mamelucy zdobyli Akkę, ostatnią twierdzę krzyżowców w Królestwie Jerozolimskim. Tam znajdowała się główna siedziba zakonu, którą Feuchtwangen musiał przenieść. Zdecydował się na Wenecję. Wielki mistrz doceniał jednak znaczenie Prus i Inflant dla zakonu krzyżackiego, dlatego te ziemie dwukrotnie odwiedził. Zmarł w Pradze w lipcu 1296 r., w czasie drugiej wyprawy do Prus. Został pochowany w kościele w Drabowicach koło Kutnej Hory w komturii czesko-morawskiej zakonu krzyżackiego. Po zniszczeniu tamtejszego kościoła przez husytów Konrad VIII Młodszy, książę oleśnicki (Trzebnica leżała na terytorium księstwa), dokonał w XV w. jego translacji do Trzebnicy.
Projekt wystawienia wspólnego nagrobka księciu Henrykowi i wielkiemu mistrzowi Feuchtwangenowi miał charakter polityczny. Monarchia Habsburska i Śląsk wciąż żyły w poczuciu zagrożenia tureckiego, co pomagało odrodzić się idei krucjat przeciw islamowi. Henryk i Konrad uchodzili za wzór chrześcijańskich rycerzy, nadawali się na patronów wojen krzyżowych.
Jeśli zdążymy, to z bazyliki pójdziemy na rynek. Tu we wrześniu odbywa się Trzebnickie Święto Sadów, tędy przebiega trasa Ulicznego Biegu Sylwestrowego, tu organizowane są imprezy z okazji Dnia Dziecka i miejska Wigilia. Można posiedzieć przy fontannie, pod pręgierzem albo zrobić zdjęcia z kotami. Ich figurki spotkamy w całym mieście, bo jako patroni Kocich Gór rządzą w Trzebnicy.
Rynek warto obejrzeć także dlatego, że przechowuje średniowieczne DNA miasta lokacyjnego. Został wytyczony w bliskim sąsiedztwie targu trzebnickiego (znajdował się koło kościoła św. Piotra), ukośnie w stosunku do stron świata, być może ze względu na pierwotny przebieg starszych dróg.
Pierwsze domy wznoszono w konstrukcji szkieletowo-ramowej, wypełnione deskami lub sieczką, a ściany wylepiano gliną. Jeszcze XVI-wieczne opisy przedstawiają Trzebnicę jako miasto glinianych domów krytych strzechą. Ciekawe jest to, że aż do XIX w. teren objęty w średniowieczu obwałowaniami nie został wypełniony zabudową, co widać choćby na panoramie miasta F.B. Wernera.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Trzebnica dorobiła się ratusza dopiero w 1605 r. Powstał w miejscu starych kramów kupieckich, ale przetrwał tylko 100 lat. W 1729 r. zastąpił go szachulcowy budynek, postawiony z inicjatywy ksieni cysterek Zofii Korycińskiej. Jednak do trzech razy sztuka i Trzebnica jeszcze raz zdecydowała się na ratuszową inwestycję.
W 1886 r. wystawiono jeszcze jeden budynek, z czworoboczną wieżą nakrytą obecnie ostrosłupowym hełmem. Zaczynał się czas intensywnego rozwoju miasta, otwierano linię kolejową, uzdrowisko, nowy ratusz pasował do nowych czasów. Dalej pasuje, więc widać został dobrze zaprojektowany. Mieści w sobie Muzeum Regionalne. Warto zajrzeć, zobaczycie XIII-wieczne manierki pielgrzymie. Na spacer po Trzebnicy w sam raz.
Sławny Kościół Pokoju na liście UNESCO, sławna katedra Pomnikiem Historii, jedyne w Polsce Muzeum Dawnego Kupiectwa i znane z urody rynkowe kamienice. Sława wylewa się zresztą z każdego zabytkowego kąta, bo Świdnicę front ominął, a choć peerelowska mizeria doprowadziła do ruiny część starej zabudowy, wciąż zasługuje na przydomek "małego Krakowa" i cieszy oko sepiowym wdziękiem.
Najbardziej jednak imponuje bogactwo sławnych mieszkańców. Sławnych en masse i indywidualnie. En masse z zaradności, przedsiębiorczości, kreatywności. To miasto zdolnych kupców i równie zdolnych rzemieślników, a potem fabrykantów.
W XVI w. Świdnica liczyła ok. 12 tys. mieszkańców i miała ponad 650 zakładów rzemieślniczych. Oraz znakomitych browarników.
Wszyscy chcieli pić piwo świdnickie. We Wrocławiu, Pradze, Krakowie, Heidelbergu i Pizie, Toruniu, Brzegu i Oleśnicy otwierano "Piwnice Świdnickie", w których podawano boski trunek. Tajemnica jego wyjątkowego smaku tkwiła ponoć w wodzie, którą w Świdnicy czerpano z głęboko bijących źródeł.
"Śnieżysta ręka dziewczęca przynosi ci w szklanym pucharze / Z piwnic lodowych wśród lata trunek, co długo się pieni / Łyk każdy serca weseli i myśl ci smutną ożywia" - kreślił wizję odwiedzin w renesansowej Świdnicy Pancratius Vulturinus.
Piwo i handel przynosiły mu duże dochody. Handlową przeszłość można prześledzić w jedynym w Polsce Muzeum Dawnego Kupiectwa (w ratuszu). Zmyślnie zaaranżowano tu dawne wnętrza.
W XIX-wiecznej aptece obok ozdobnej kasy stoi nerwoton "uznany jako znakomicie ból uśmierzający" i benignina "doskonała do usunięcia piegów i plam wątrobianych". W sklepie kolonialnym barwne puszki kryją tytoń i herbatę, a srebrna kasa na korbkę wygląda na sprawną. Natomiast Dom Wagi Miejskiej to kantorek sprzed dwóch wieków, z moździerzami, tabliczką do zapisywania kredą kredytu oraz łokciami do odmierzania tkanin.
Matecznikiem Świdnicy jest kamienica stojąca przy rozwidleniu ulic Długiej i Pułaskiego. Od 1828 r. mieści się tu apteka, ale dom nosił przed wojną nazwę "Grundhof", trudno przetłumaczalne określenie miejsca, które jest fundamentem miasta. Na szczytowej ścianie znajdował się niemiecki napis opowiadający o tym zdarzeniu:
"Słusznie dwór stojący w tym miejscu
nazwany został dworem pramiejscowym
już w owej chwili
gdy łucznicy z psami
polowali na dziki
bo na tym terenie
powstały zaczątki Świdnicy".
Dzik trafił do herbu miasta, ale chyba nie z powodu myśliwskich pasji świdniczan. Symbolizuje odwagę i siłę, która miastu podnoszącemu się z najgorszych nieszczęść - w wojnie trzydziestoletniej straciło ponad połowę mieszkańców, z cechu złotników wszyscy wyginęli - bardzo była potrzebna.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ale na fasadzie "Grundhofu" rozpierają się naturalnej wielkości byki. Miasto z pewnością zarobiło na nich więcej niż na dzikach. Na świętego Galla, czyli 16 października, odbywał się wielki jarmark, na którym handlowano bydłem i innymi zwierzętami. W 1784 r. naliczono 5108 sztuk bydła rogatego, 2799 świń, 296 baranów oraz 168 koni!
Najwięksi ludzie interesu mieszkali w rynku, tutejszy zespół kamienic wabi oczy renesansowymi i barokowymi elewacjami oraz efektownymi godłami, a fontanna Neptuna z 1732 r. przypomina, że prowincjonalny handelek świdniczan nie zadowalał.
Ale robi błąd, kto się ogranicza do oglądania tych cudów. Warto poznać inwestorów, najlepiej z pomocą Sobiesława Nowotnego, autora książki "Świdnicki rynek. Kamienice mieszczańskie". Wielu miało życie jak z telenoweli i dzisiaj byliby królami mediów.
Pod numerem 1 (róg z Franciszkańską) mieszkało kilku burmistrzów, czasem świętych, częściej grzesznych, ale zawsze twardych, jak na ludzi pieczętujących się dzikiem przystało.
Johannes Bernwalt, pięciokrotny burmistrz Świdnicy, a wcześniej wieloletni ławnik i radny, w okresie sporów o tron czeski został wsadzony nawet do więzienia. Za politykę. Postawił na złego konia, bo przystał do obozu stronników husyckiego króla i podpadł zwycięzcy, czyli królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi.
Posiedział dwa lata w więzieniu, wypuszczono go w 1490 r., już po śmierci Korwina, ale zdrowia nie dostał z powrotem. Chodził o lasce, zmarł sześć lat później na plebanii kościoła pw. św. Stanisława i Wacława, w obecności proboszcza, rodzonego brata. Zamiast dzieci zostawił dobrą pamięć. Fundator Kaplicy Jerozolimskiej, społeczny opiekun kaplicy św. Wolfganga przy bramie Ściętych (stała u wylotu Franciszkańskiej na plac św. Małgorzaty), człowiek oddany miastu i Bogu.
Nie to co Caspar Freund, jeden z następnych lokatorów kamienicy nr 1. Czterokrotny burmistrz, konserwatysta i legalista, za nic mający pomruki suwerena, buntującego się przeciwko wprowadzeniu do obiegu monety o obniżonej wartości kruszcu. Biedni jeszcze bardziej zbiednieli, więc nie mając nic do stracenia, ruszyli na ratusz. Skończyło się dla nich jak zwykle, czyli na szafocie we Wrocławiu, a ponieważ Freund nie był w stanie zapobiec tej egzekucji, mógł spodziewać się, że świdniczanie popierający rewoltę kark mu za tę akcję skręcą.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Kazał zakopać armaty i proch należący do miasta, po czym razem z trzema innymi radnymi uciekł do Legnicy, pod opiekę księcia Fryderyka II, rozjemcy - z nakazu królewskiego - w sporze mieszkańców z Radą Miasta. Mieszkańcy Freundowi nigdy nie przebaczyli (choć mieli mnóstwo czasu, bo żył sto lat), splądrowali jego kamienicę, a gdy książę Fryderyk nakazał miasto ostrzelać, odpowiedzieli ogniem. Gdy kula przeleciała nad głową księcia i tchórzliwych radnych, Fryderyk momentalnie zamienił argument siły na siłę argumentów.
Taka była właśnie Świdnica, samodzielna i bitna. Na wojowaniu się znała, bo wyrabiano tu doskonałe zbroje, misiurki, pancerze, sierpy, kosy i noże. Używać ich też umiała - ostatecznie król czeski Wacław IV zgodził się w 1384 r., aby Świdnica, Jawor i Strzegom zorganizowały własne oddziały zbrojne dla ochrony kupców pochodzących z tych miast lub też do nich zdążających. W walkach z raubritterami można było nieźle się wyszkolić.
Martin Friese, który do kamienicy nr 1 wprowadził się w 1538 r., okazał się dużo zręczniejszym politykiem od Freunda. Też burmistrz, i to w ciężkich czasach walk reformacyjnych. Wpadł w walec sporów religijnych, bo z jednej strony stał na czele miasta będącego bastionem luterańskim, a z drugiej - miał na karku katolickich Habsburgów, nowych zwierzchników Śląska.
Ale ocalił nie tylko głowę, ale i majątek. To on kazał przebudować kamienicę w stylu renesansowym, ale ta inwestycja przyczyniła się do śmierci kobiety oskarżonej o czary.
Była nią Anna Gottes, aresztowana w lipcu 1545 r., bo "podała truciznę gwardianowi franciszkanów i siostrze Stentzla Fischera, którą sporządziła z młodych, nieowłosionych szczurów, i zmieszała ją z wrocławskim piwem". Zdaje się, że pchnęło ją do tego uczucie, bo na samego Stentlza próbowała rzucić urok, zakopując pod progiem jego sypialni sztuczną nogę kaleki. Miała wyraźnego pecha, bo w momencie, kiedy sąd pod przewodnictwem Friesego zebrał się, żeby rozstrzygnąć o winie lub niewinności Anny, runęła wieża kamienicy nr 1. Fuszerka budowlańców, którzy ledwie robotę skończyli, ale sędziowie uznali, że to panna Gottes ujawniła swoje moce. I biedaczkę skazano na ścięcie.
Przed śmiercią trzykrotnie przeklęła członków rady i ławy miejskiej, ale tym razem nic się nie stało. Notabene, Friese lepiej by zrobił, gdyby pilnował porządku u siebie, bo do jego studni niejaki Matthes Eubener z Krzeszowic wrzucił żonę, pozorując samobójstwo, a jego służąca podrzuciła do ogrodu sąsiada martwego noworodka. Eubenera połamano kołem, ale z służącą dziwnym trafem sprawy nie wyjaśniono, co też jest pewnym wyjaśnieniem.
Anna Gottes czy pani Eubenerowa to ofiary, ale bywały świdniczanki wyemancypowane, które podbijały męski świat. W kamienicy nr 8, Pod Złotym Chłopkiem (bardzo eleganckim, w surducie i z laseczką) mieszkała czterysta lat temu Maria Kunitz, sławna astronom. Wykształcenie: domowe.
W domowych pieleszach poznała sześć języków, studiowała matematykę, astronomię i medycynę, znakomicie grała na lutni i malowała, korespondowała z Keplerem i Heweliuszem. Obliczyła trajektorie planet Układu Słonecznego, dokonała pierwszych obserwacji Wenus i Jupitera, a dzieło "Urania propitia...", wydane drukiem w 1650 r., wprowadziło ją do grona najwybitniejszych astronomów epoki. Jej nazwiskiem nazwano jeden z kraterów na Wenus.
Mówi się, że za każdym wielkim mężczyzną stoi wybitna kobieta. Za Marią stało dwóch mężczyzn: ojciec Heinrich, lekarz miejski i astronom, pionier wodolecznictwa, oraz mąż, także astronom, dr Elias Krätschmair von Löven. Podziwiał żonę, starał się stworzyć jej jak najlepsze warunki do pracy naukowej, pisał o niej pieszczotliwie "mea Cunitia". Prawie disnejowska bajka.
A skoro o bajkach mowa, nie sposób pominąć historię Anny Świdnickiej, kobiety, która przez małżeństwo zrobiła zawrotną karierę, została królową czeską i cesarzową rzymską.
Była córką księcia świdnickiego Henryka II, ale osierocona przez rodziców wychowywała się na dworze węgierskim Elżbiety Łokietkówny, siostry swojej babki. Znakomicie wykształcona i urodziwa, korespondowała nawet z Petrarką. Wyszła za mąż dzięki skomplikowanej kombinacji politycznej za Karola IV Luksemburskiego.
Miłości na początku nie było, ale podobno żadna kobieta nie wychodzi za mąż z chęci zysku, po prostu cesarzowi i milionerowi się nie odmawia. A przynajmniej nie odmawiało. Annie małżeństwo służyło, Karolowi też. Bez problemu rozwiązał największy problem żonatych mężczyzn - jak z jednej pensji utrzymać żonę i państwo. Był cesarzem. A gdy Anna urodziła mu syna, zaczął ją nazywać "najukochańszą żoną". Niestety, ta historia ma jeden cień, Anna zmarła po zaledwie dziewięciu latach małżeństwa, w wieku 23 lat. Została pochowana w praskiej katedrze św. Wita. A Karol znowu się ożenił. Jednak to syn Anny, Wacław IV, zasiadł na czeskim i niemieckim tronie.
Nie wszystkie związki damsko-męskie bywają jednako korzystne, więc warto poznać zagrożenia. Najlepiej w katedrze św. Wacława i Stanisława, przy portalu Oblubienicy. Nie zwraca uwagi turystów, znajduje się po północnej stronie katedry, a jego nazwa wiąże się ze starą, średniowieczną tradycją udzielania ślubów w tym właśnie miejscu.
MIECZYSŁAW MICHALAK
We wspornikach portalu wykuto dwie zabawne (jak dla kogo...) sceny, będące przestrogą dla młodych par. Pierwsza nawiązuje do historii Arystotelesa, który zakochał się nieszczęśliwie w pięknej heterze Filis i gotów był zrobić dla niej wszystko. Nawet pozwolić, żeby wskoczyła mu na plecy, co też ochoczo zrobiła, oznajmiając obserwatorom: "Jak łatwo ze starego mędrca zrobić osła".
Druga scena to opowieść o Samsonie i zdradzieckiej Filistynce Dalili, pozbawiającej siłacza jego nadzwyczajnej mocy. Nie wiadomo, czy te przestrogi przed kobiecą przewrotnością i podstępnością robiły wrażenie, ale kobiet nikt nie przestrzegał przed męską zdradliwością.
Podobnie jak klimat Kościoła Pokoju. Pierwszy włącza się zmysł węchu, podrażniony zapachem próchna, wosku i politury. Potem zaczynają boleć oczy oszołomione przepychem ozdób. A w końcu wyostrza się słuch, odbierający wibracje dźwięku odbijającego się od drewna. Tylko od drewna.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Kościół Pokoju w Świdnicy jest jedną największych na świecie drewnianych świątyń, może pomieścić 7,5 tysiąca wiernych. Dziś ósmy cud świata na honorowej liście UNESCO. To wielka kariera jak na budowlę, mającą być w zamyśle piętnem ludzi "gorszych", wyrzuconych poza nawias społeczeństwa. Piętnem wypalonym przez katolicką władzę na luteranach.
Po wybuchu wojny trzydziestoletniej protestantom odebrano prawo do własnej wiary i kościołów. Jednak w pokoju westfalskim, kończącym w 1648 roku ten rujnujący Europę konflikt, katoliccy Habsburgowie przyznali luteranom prawo do postawienia świątyni. Zrobili to pod naciskiem protestanckiej Szwecji, stawiając upokarzające warunki. Według nich budować można było tylko poza obrębem murów miejskich, na ziemi wyjętej spod ochrony, wyłącznie z drewna, piasku, słomy i gliny. Szczególnie boleśnie odebrano zakaz postawienia dzwonnicy, żeby świątynia nie była z daleka widoczna.
Miała wyglądać jak wielka stodoła, ale stała się rajskim azylem ludzi prześladowanych. Strop pokrywają ośmioboczne malowidła ze scenami z Apokalipsy św. Jana, a ściany i balustrady - niezliczone malunki, epitafia, sentencje i piękna snycerka. Przepych szokujący w luterańskim kościele.
Nie można mieć do nich pretensji. Specjaliści od promocji miasta przygotowali wprawdzie miniprzewodniki "Bolesławiec. Nie tylko ceramika", ale w obiegu są też książeczki zatytułowane "Miasto ceramiki". Na skwerach stoją dzbanki w rozmiarze XXL, ceramiczna ławka ma honorowe miejsce w Rynku, a gliniane tabliczki uliczne zaczęły wypierać te tradycyjne, z metalu.
Od Meksyku po Tokio ludzie piją kawę w filiżankach z kobaltowymi wzorami. Nawet Robert Redford sprzedawał je w swoim domu wysyłkowym Sundance.
W mieście pracuje ponad 20 firm ceramicznych i ledwo wyrabiają z zamówieniami.
Bezrobocie wynoszące 3,6 proc. to właściwie problem, bo brakuje pracowników.
Łatwo wpaść w ceramiczne szaleństwo. Turystyczny Szlak Garncarzy zaczyna się już na dworcu kolejowym, obszerny hol został prawie sto lat temu wyłożony zielono-turkusowymi kaflami miejscowej produkcji i wciąż efektownie wygląda.
Pierwszy garncarz został zapisany w miejskich księgach w 1380 r., a po przeszło stu latach Bolesławiec miał już tylu rzemieślników, że utworzyli cech. Niemal za progiem warsztatów mogli wykopać znakomite gliny, odpowiednie do produkcji wyrobów kamionkowych wypalanych w temperaturze 1280-1300 stopni Celsjusza. Twardych, nieprzesiąkliwych, odpornych nawet na działanie kwasów.
Brzuchate żeberkowe dzbany, kufle na piwo, michy o charakterystycznym brązowym kolorze szkliwa można oglądać w Muzeum Ceramiki przy ul. Mickiewicza. Jednak i tak oko przyciąga najpierw replika Wielkiego Garnca. Ulepiony przez Johanna Gottlieba Joppego w 1753 r. miał być największy na świecie.
"Na podwórku warsztatu stoi olbrzymi garnek, wykonany około pół wieku temu o pojemności około pięćdziesięciu buszli [ponad 1950 l - przyp. red.]. Mierzy mniej więcej dwanaście stóp wysokości, jest wypukły jak beczka, przechowują go w specjalnym pomieszczeniu. Wydaje mi się, że Niemcy mają szczególną predylekcję do rzeczy ogromnych rozmiarów: ten garnek oraz wyroby z Heidelbergu i Königstein służą za przykład, jak bardzo pojęcie wielkości wchodzi do ich pojęcia wzniosłości" - tak w 1800 r. pisał w liście do brata John Quincy Adams, przyszły prezydent USA.
Wielki Garniec był ikoną miasta. "Jesteś słynny w całym świecie / I przynosisz piękny pieniądz" - śpiewano z przekonaniem, bo za oglądanie tego dzieła należało zapłacić.
Reprodukowany na pocztówkach, sprzedawany w postaci miniaturowych replik, został nawet bohaterem sztuki teatralnej. Pewien bogacz założył się, że umieści zbiór grochu ze swego pola w jednym garnku. Gdy okazało się, że to aż 30 szefli (szefla, pruska miara objętości, równa się prawie 55 l), żaden z doświadczonych garncarzy nie odważył się wykonać tak wielkiego gara. Z pomocą bogaczowi przyszedł młody czeladnik, zakochany w jego córce. Wytoczył Wielki Garniec i w nagrodę otrzymał rękę ukochanej.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Prawdziwy twórca garnca faktycznie był młody, miał 30 lat i chciał się chyba popisać przed nowymi ziomkami, bo przyjechał do Bolesławca z Muskau i dopiero co dostał obywatelstwo. O tym, żeby garniec pomógł mu zdobyć żonę, nic nie wiadomo. Podobnie jak o okolicznościach zniszczenia sławnego naczynia w 1945 r. Ale pamięć Wielkiego Garnca wciąż trwa i nadal prowokuje mistrzów do prób stworzenia podobnego dzieła.
Muzeum Ceramiki głosi wprawdzie chwałę bolesławieckiej ceramiki, ale jest też dobrym miejscem, żeby opuścić Szlak Garncarzy i wejść na Szlak Kamieniarzy. Bo z kamienia Bolesławiec też słynął. Tutejszy piaskowiec posłużył do budowy połowy Berlina i Poczdamu.
To zasługa firmy Zeidler und Wimmel, która w 1872 r. przeniosła się z Kassel do Bunzlau. Miała prawie stuletnie tradycje, z Wimmelem współpracowały takie architektoniczne gwiazdy, jak obaj Langhansowie, Schinkel i Stüler. Kamieniołomy z okolic Bolesławca dostarczały materiał m.in. do budowy Reichstagu w Berlinie, Muzeum Stieglitza w Petersburgu, Zamku Cesarskiego w Poznaniu i pałaców w Poczdamie.
Bolesławiecki piaskowiec trafił też do Warszawy, wykorzystano go do budowy Pałacu Kultury i Nauki oraz Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Nieoczekiwane załamanie zamówień spowodował dopiero Nikita Chruszow, który w 1958 r. zwiedzał MDM i zamiast zachwycić się rzeźbionymi elewacjami i kandelabrami na pl. Konstytucji, mruknął: "Za drogo budujecie!".
Sam Bolesławiec cenił swój kamień, jednym z symboli miasta stał się most kolejowy przez Bóbr, otwarty w 1846 r. Pionierska konstrukcja, dzieło miejscowego architekta Friedricha Engelhardta Gansela, przypominająca rzymskie akwedukty. Most został wymurowany z ciosów piaskowca, budowniczowie zużyli 31 tys. m sześc. kamienia. Ma 35 sklepionych przęseł, 489 m długości i 23 m wysokości.
To jeden z największych kamiennych kolejowych mostów w Europie. W nocy oświetla go 58 projektorów. Tego widoku nie da się zapomnieć. Jest na miarę ambicji Bolesławca, od średniowiecza lubiącego się pokazać.
MIECZYSŁAW MICHALAK
"Miasto wszystko murowane, dwa razy murem opasane, fosa także murowana, do miasta i z miasta mosty murowane, na których statuy z kamienia wyrobione stoją" - zanotował w 1730 r. nieznany nam z imienia członek orszaku księcia Sanguszki, ordynata ostrogskiego z Kolbuszowej.
Fortyfikacje zaczęto budować przed 1316 r., miasta faktycznie bronił podwójny pierścień murów z basztami oraz system fos i stawów. Nie zawsze stanowił skuteczną ochronę, nie oparł się Bolesławiec najazdom husyckim i wojnie trzydziestoletniej, a w czasie wojen napoleońskich umocnienia zostały tak bardzo zniszczone, że w 1841 r. zapadła decyzja o rozbiórce. W ich miejsce założono promenadę, czyli zielony szlak spacerowy.
Park otaczający Muzeum Ceramiki to część Górnej Promenady, z romantycznym lapidarium, a sam budynek powstał w 1908 r. z połączenia domu kapelmistrza i średniowiecznej baszty. Tych reliktów murów obronnych jest więcej, najlepiej zachowane są umocnienia przy ul. Kubika.
Malowniczości dodaje im staw (przed wojną dodatkowymi atrakcjami były sztuczna grota z tufu oraz niewielki ogród zoologiczny) i pomnik Feldmarszałka Michaiła Kutuzowa, który umarł w Bolesławcu. Monument z żeliwa ma ponad 12 m wysokości, jest dziełem wielkich artystów: Karla Friedricha Schinkla i Johanna Gottfrieda Schadowa, autora "Kwadrygi" na Bramie Brandenburskiej.
Rosjanie tu regularnie pielgrzymują, bo Kutuzow przeszedł do rosyjskiej patriotycznej legendy jako zbawca Rosji i wcielenie prawdziwych rosyjskich cnót. Wielbiciele widzieli w nim mędrca rozumiejącego, że wojna to chaos i najlepsze, co może uczynić dowódca, to powstrzymać się od działania.
Nieliczni przeciwnicy głosili wprawdzie, że jest zniedołężniałym, gnuśnym i lubieżnym starcem (z niewyleczonym syfilisem), ale nawet jeśli mieli rację, to Kutuzow, powstrzymując rwących się do walki generałów, dokonał właściwego wyboru. Pozwolił, by Napoleona pokonały w Rosji mróz, głód i przestrzeń.
Sam uległ tyfusowi, choć na kamieniu węgielnym pomnika napisano, że zmarł z powodu ran.
Gdy Kutuzow przyjechał do Bolesławca 18 kwietnia 1813 r., był już ciężko chory. Przenocował i ruszył w dalszą drogę wraz ze sztabem i dworem cara Aleksandra I, ale musiał wrócić do miasta. Ulokowano go w nowiutkim domu handlarza solą (dziś przy ul. Kutuzowa, należy do Muzeum Ceramiki), sprowadzono czterech lekarzy, wyścielono słomą okoliczne bruki, żeby hałas wozów nie drażnił marszałka. Wszystko na nic, Kutuzow słabł.
W liście do żony donosił: "Piszę do ciebie, mój przyjacielu, pierwszy raz ciężką ręką, czym ty możesz się zdziwić, a być może i zmartwić - choroba taka, że w prawej ręce odjęła mi czucie... teraz posyłam 10 tysięcy talarów na opłatę długów, 3 tysiące Annuszce i 3 tysiące Paraszence... Ty możesz spodziewać się ode mnie jeszcze".
Ale koniec nadszedł szybciej, 28 kwietnia. Ciało zabalsamowano i w cynowej trumnie przewieziono do Petersburga. Przez lata krążyła wieść, że w Bolesławcu zostało serce marszałka, jednak pod pomnikiem w kształcie złamanej kolumny (po 1945 r. wokół pomnika urządzono cmentarz żołnierzy radzieckich) pochowano tylko jego wnętrzności.
Bolesławiec korzysta z legendy boga wojny, jest w Europejskiej Federacji Miast Napoleońskich i przyjmuje zarówno wielbicieli geniuszu cesarza Francuzów, jak i tych, którzy uważają go za tyrana.
Bonaparte był w Bunzlau pięciokrotnie, choć nie zawsze w pełnej chwale.
Cofając się spod Moskwy, w grudniu 1812 r., musiał zatrzymać się w mieście, bo pękły jego sanie. Czekał na transport w gospodzie Pod Czarnym Orłem (dziś ul. Prusa 2), ale podał się oberżyście za hrabiego Caulaincourt, księcia Vicenzy. Dostał śniadanie, kawę w błękitnej bolesławieckiej filiżance i porcję niemiłych opinii na temat wojny, żołnierzy, polityków i podatków. Przełknął wszystko.
Powinien być zadowolony, bo jego ludzi gorzej w Bolesławcu podejmowano, o czym przypomina płaskorzeźba na ratuszu, odsłonięta ponad sto lat temu. W lutym 1807 r. jadący z Włoch generał Jean Brun zatrzymał się w gospodzie Pod Trzema Lipami, ale miał pecha, bo do miasta przyjechała akurat Rosalie von Bonin, żona pruskiego oficera posiadającego majątek ziemski w Łące. Rosalie towarzyszyło kilku kawalerzystów, a generał był jeszcze bez swoich oddziałów, za to z kasą wojskową. Pani von Bonin najechała napoleońskiego wojaka, odebrała mu 70 tys. talarów i szablę. Zrobiła to osobiście, więc wstyd był podwójny.
Cóż, mieszkańcy Bolesławca i okolic mieli bujny temperament, nie na takie hazardy się ważyli. Pod wieżą ratusza można oglądać loch głodowy, głęboki na sześć metrów, przez wieki zapomniany, odkryty dopiero w 1926 r. Pełnił rolę więzienia, na co wskazywał napis w najstarszym trakcie ratusza: "Przestrzegaj prawa, niesprawiedliwość jest rzeczą zgubną".
Ale sprawiedliwość bywa rzeczą względną, zależną od rządzących. W tym lochu więziono 500 lat temu wielokrotnego burmistrza miasta Anshelmusa Scholtza. Po złożeniu urzędu wystąpił przeciw magistratowi, zapominając, że opozycja może mniej.
Magistrat, osadzając Scholtza w więzieniu, zlekceważył nawet królewski glejt, nie wysłał też swoich przedstawicieli na proces, który burmistrz wytoczył.
Miasto na wiele mogło sobie pozwolić, było silne i bogate. Żyło z handlu, powstało na skrzyżowaniu tzw. Drogi Królewskiej (Via Regia), łączącej Europę Zachodnią z Rusią, oraz traktu prowadzącego z Czech na północ. Było ważnym ośrodkiem eksportującym saletrę, pośredniczącym w handlu solą, sprzedającym płótno i ceramikę.
Widomym znakiem zasobności bolesławian jest ratusz. Pierwszy, drewniany, został spalony przez husytów, więc w 1432 r. wymurowali nowy. A sto lat później zlecili rozbudowę wybitnemu architektowi Wendelowi Rosskopfowi. Reprezentacyjna sala rajców, dziś Pałac Ślubów, wygląda jak miniatura Sali Władysławowskiej na Hradczanach, najpiękniejszego pomieszczenia praskiego zamku.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ale pieniądze wydawano nie tylko na oprawę majestatu władzy. Na skwerze przy ul. Bankowej stoi kamień upamiętniający założenie sieci wodociągowej. W 1531 r. rozpoczęto budowę akweduktu, który był prowadzony podziemnymi, murowanymi tunelami. Wodę dostarczano z tzw. Żywego Źródła, słynęła ze smaku i dobroczynnych właściwości, pili ją król czeski Ferdynand i król Szwecji Karol XII.
Według legendy ze źródła płynęły trzy strumienie: dla spragnionych zwierząt, dla ludzi pragnących sprawiedliwości i wierności małżeńskiej oraz trzecie, które miało zapewnić żywot wieczny. "Queckbrunn" wyczerpało się w 1928 r., więc nie wiadomo, czy woda, która tryska na Rynku, zagwarantuje sprawiedliwość lub wierność. Ale o żywot wieczny lepiej prosić w najstarszym kościele miasta pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja. Stoi przy Rynku, a jego wieża razem z ratuszową dominuje w panoramie miasta.
Piękna świątynia, z XIII-wiecznym rodowodem i barokowym wyposażeniem. Włoski architekt Giulio Simonetti, któremu zlecono przebudowę, tak dobrze wywiązał się z zadania, że mieszkańcy przyjęli go do swego grona. Wybrali na rajcę, obdarzyli szacunkiem i licznymi zleceniami.
W ołtarzu głównym, przedstawiającym scenę Wniebowzięcia NMP, umieszczono srebrne muszle, a figury patronów pielgrzymów i pokutników można spotkać w bocznych ołtarzach.
To znaki przypominające, że kościół od średniowiecza znajdował się na Szlaku Jakubowym do sanktuarium apostoła w Santiago de Compostela.
Specjalnym dekretem z czerwca 1298 r. arcybiskup Galicji i prymas Hiszpanii Gundislaus nadał nawiedzającym świątynię w określone dni roku liturgicznego 40 dni odpustu. Każdy bowiem, kto wszedł na Szlak Jakubowy, trafiał pod opiekę hiszpańskiego biskupa.
Miasto miało z tego profity, bo pielgrzymów trzeba było nakarmić i przenocować, bynajmniej nie za "Bóg zapłać". W rynkowych karczmach miejscowe piwo - na wodzie z "Queckbrunn" i w kuflu z nieprzesiąkliwej glinki - dodawało sił na dalszą drogę, więc beczki szybko wysychały.
Tradycja pielgrzymowania do Santiago de Compostela zanikła w XVII w., ale w ostatnich latach znowu się odradza i coraz więcej ludzi wędruje Szlakiem Jakubowym. Bolesławiec czeka, choć piwa już swojego nie ma. Ale za to zostały piękne kufle.
"Nic nie może być piękniejszego nad położenie samej Jeleniej Góry: pięknie zbudowane miasto z wieloma okazałymi budynkami w dolinie, otoczone wzgórzami ze wszystkich stron, ze wspaniałym widokiem na Karkonosze" - pisał ponad 200 lat temu John Quincy Adams, przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki, wtedy jeszcze ambasador w Prusach.
Tekst niczym z folderu reklamowego, Adams jako dyplomata umiał po mistrzowsku oszczędnie gospodarować prawdą, ale wystarczy wejść na Wzgórze Krzywoustego, żeby mu uwierzyć. Wysokie nie jest, 375 m n.p.m., w zakolu Bobru, około 2 km na północny zachód od centrum miasta, ale to pramiejsce Jeleniej Góry, tu się podobno zaczęła jej historia.
Legenda mówi, że Bolesław Krzywousty, który wybrał się na łowy, zobaczył na wzgórzu jelenia. Zwierzę przemówiło do władcy ludzkim głosem, a dalej było jak w starej dziadowskiej pieśni: "Wszyscy się zbiegali / razem poklękali / na górze, na onej / na górze zielonej / klasztor budowali".
Byli jednak i tacy, którzy twierdzili, że Krzywousty przeszył jelenia strzałą, a gdy ujrzał na jego złocistym rogu obraz Syna Bożego, pożałował swego czynu. Bez względu jednak na to, co zrobił z jeleniem, finał był taki sam; założył na wzgórzu gród. Archeolodzy potwierdzili jego istnienie, choć po ostatnich badaniach upierają się, że pierwotny zamek zbudowano dopiero w drugiej połowie XIII w., a więc ponad sto lat po śmieci księcia (co nie znaczy, że wcześniej nie było tu osadnictwa).
Zamek szybko został zniszczony, choć zobaczycie jeszcze fragmenty wałów (szerokość podstawy - około 20 m, wysokość - około 4 m), ale dzięki temu jeleniogórzanie mogli zdobyć wzgórze dla siebie. Już w XVIII w. wytyczono ścieżki spacerowe, zbudowano altanki, potem gospodę, kręgielnię, salę koncertową, restaurację, a w 1911 r. wieżę widokową, nazwaną na cześć cesarza Wilhelma "Kaiserturm".
MIECZYSŁAW MICHALAK
Wciąż stoi jak spod igły, bo kilka lat temu została wyremontowana i podświetlona, mieszkańcy nazywają ją "Grzybkiem". Gwarantuje widok, który tłumaczy zachwyty Adamsa. Na Karkonosze, fortyfikacje miasta, wieże kościołów, ratusza i Górę Szybowcową, wabiącą ludzi marzących o skrzydłach. Każdej jesieni, kiedy masy ciepłego powietrza spływają znad Karkonoszy na dno Kotliny Jeleniogórskiej, miasto odwiedzają szybownicy z wielu krajów. Specyficzny układ wiatrów sprzyja powstawaniu "karkonoskiej fali", wynoszącej szybowce i paralotnie na duże wysokości."Karkonoska fala" przeniosła do historii jeleniogórzankę Hannę Reitsch, wielką gwiazdę lotnictwa. Wielokrotna rekordzistka sportów szybowcowych, pilotka oblatywaczka, zdobywająca laury mistrzowskie w akrobatyce lotniczej, zaczynała swoją podniebną przygodę na lotnisku w Jeżowie Sudeckim, w szkole szybowcowej Wolfa Hirtha. Wprawdzie schodziła także bardzo nisko - była osobistą przyjaciółką wielu najwyższych rangą funkcjonariuszy III Rzeszy, nigdy nie wyrzekła się nazistowskim sympatii - ale sława szybowniczki przyćmiła legendę pupilki Hitlera. Próbowała go namówić na ucieczkę z Berlina, jako ostatnia drogą powietrzną opuściła płonące miasto, przelatując z szaleńczą brawurą między budynkami i nad jednostkami Armii Czerwonej.
Z Góry Szybowcowej też oczywiście rozciąga się piękny widok, ale wycieczka na szczyt zajmuje około dwóch godzin (ponad 6 km), więc lepiej jednak zejść ze Wzgórza Krzywoustego na ziemię, prosto do średniowiecznego miasta. Po to, żeby znów wspiąć się na wysokości.
Powstało na szlaku między Kamienną Górą a Lubaniem oraz na jednej z odnóg drogi między Wrocławiem a Zgorzelcem i przyjęło nazwę "Hirsberc" (zmieniała się na przestrzeni wieków, żeby ostatecznie ustalić się jako Hirchsberg). Na pierwszej urzędowej pieczęci rozpierał się dumnie jeleń na skalistym wzgórzu.
"Małe jest miasto, lecz wspaniale opasane" - pisał około 1500 r. Barthel Stein, śląski geograf i kronikarz, kierownik wrocławskiej szkoły katedralnej.
Małe, czyli liczące około 25 ha, ale z widokami na rozwój. Wspaniale opasane, bo miało podwójny pierścień murów, które rozdzielała 12-metrowa fosa.
Naprawiane i rozbudowywane umocnienia obronne przetrwały do XIX w., potem gorset fortyfikacji zaczęto stopniowo rozsznurowywać. Ale zachowały się relikty murów oraz baszt bramnych Wojanowskiej i Zamkowej. Ta ostatnia broniła miasta od strony zamku - wzniesiona w 1584 r. pełniła również rolę więzienia miejskiego.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Można wejść na galeryjkę otaczającą wieżę pod ośmioboczną nadbudówkę (od godz. 10 do 19), choć już nie zobaczymy charakterystycznego dla Jeleniej Góry widoku bielonego płótna, porozkładanego nad rzekami. Rozsławiało miasto i napełniało sakiewki mieszczanom.
Podobno ojcem tego biznesu był szewc Joachim Girnth. Pojechał do Holandii na praktykę, ale w przerwach między szyciem butów podglądał również tkaczy. Zachwycił się delikatnymi tkaninami z lnu i skopiował potajemnie konstrukcję krosna, na którym je wyrabiano. W 1570 r. wrócił do Jeleniej Góry i razem z siostrami zaczął produkcję tzw. grubego tiulu. Błyskawicznie znalazł nabywców, choć tiul jeszcze nie był hitem Hirschbergu - sprzedawano go z metką "jaworskie płótno lniane", bo Jelenia Góra nie miała swoich bielarni i musiała korzystać z usług Jawora. Ale do czasu.
Pół wieku później wnuczka Girntha, Marta Moybann, wyprodukowała cienki tiul, tzw. woal. Moritz Vogt, autor spisanej w XIX w. kroniki miasta, twierdził, że materiał zamówił niejaki Frakenberg lub Falkenberg, kanonik z Wrocławia, i zapłacił zaliczkę. A pani Moybann, "mimo że nigdy jeszcze nie tkała ona takiego rodzaju materiału, podjęła się tego zadania i wziąwszy na wzór cienki flor [cienka tkanina jedwabna, bawełniana lub wełniana], sporządziła pierwszy kupon tego tiulu. (...) Tkanina zdawała się być wysokiej jakości, jednak nie nadawała się do bielenia, a tym samym była nieprzydatna. Tkaczka wykonała jeszcze jedną próbę, również na koszt pana von Frakenberga lub Falkenberga, biorąc sobie tym razem do pomocy młodego tkacza o nazwisku Christoph Schwanitz (który uczył się fachu właśnie u niej) - i tym razem się udało".
Woal sprzedawany był pod nazwą Hirschberger Schleier i schlesische Leinwaren, konkurując jakością z francuskim batystem czy holenderskim tiulem. Płynął do Afryki, obu Ameryk i Indii Wschodnich. Eksport przynosił duże dochody, bogacili się nie tylko tkacze, ale przede wszystkim kupcy.
Jak bardzo, widać po Ratuszu i zabudowie rynku. Wprawdzie kamieniczki to tylko powojenna, niezbyt udana rekonstrukcja domów z XVII i XVIII w. (oryginały rozebrano do fundamentów, nie wmontowano do nowych budynków cennych detali, jakość prac była fatalna), ale warto zwrócić uwagę na podcienia.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Zostały zapożyczone z Włoch, za czeskim pośrednictwem. Łączyły przestrzeń prywatną z publiczną, prawdopodobnie nie były traktowane jako część lokacyjnej parceli mieszczańskiej (bo były publicznym ciągiem komunikacyjnym), ale jednocześnie pozwalały mieszkańcom na powiększenie powierzchni ich domów dzięki nadbudowie.
Doskonale nadawały się do handlu, o czym świadczą dawne nazwy. Świdnica miała np. podcienia Zbożowe, Chmielne i Warzywne, a Jelenia Góra - Sukiennicze, Pończosznicze i Białoskórnicze, Niciane, Maślane oraz Kuśnierskie.
Brzmi to dziś sielsko i prowincjonalnie, ale tak naprawdę dotykamy śladów wielkiego biznesu. Jeleniogórscy kupcy posiadali swoje domy handlowe w Hamburgu, Amsterdamie i Harlemie, Kadyksie i Genui.
Stojący w rynku posąg Neptuna (rocznik 1730) zdobił pierwotnie jedną z podmiejskich siedzib kupieckich, zaświadczając, że gospodarz na dalekomorskim handlu umie robić pieniądze. A na pieczęci Cechu Obywateli i Kupców, założonym w 1658 r., widnieje żaglowy statek handlowy.
Cech pilnował, że handel był uczciwy, a towar dobrej jakości. Sprzedawców, którzy próbowali szachrować, karano konfiskatą towaru, pręgierzem lub więzieniem. Kary były surowe, bo mieszkańcy Jeleniej Góry dbali o czystość sumienia. Wystarczy przeczytać statuty miejskie z 1592 r.
Do więzienia trafiały pary żyjące na kocią łapę, uciekający z niedzielnych kazań i awanturnicy wszczynający burdy w winiarni. Słono płacono za pociąg do hazardu, tańce bez zgody burmistrza lub flirty w czasie pląsów. A ten, kto stawał przed obliczem rady, musiał pamiętać, że pod karą chłosty nie wolno mu nikomu przerywać. Lepiej też, żeby nie wygłaszał "niepoważnej przemowy", bo zostanie wsadzony do wieży.
Dobrze widziane były również pobożne fundacje, dzięki czemu suto wyposażano jeleniogórskie kościoły. Najpiękniejszy to tzw. Kościół Łaski (pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, dziś garnizonowy), zbudowany w latach 1709-1718, z politycznym rodowodem.
Śląscy luteranie dostali od katolickiego cesarza Józefa I Habsburga prawo do postawienia sześciu Kościołów Łaski - w Kożuchowie, Miliczu, Żaganiu, Cieszynie, Jeleniej Górze i Kamiennej Górze - dzięki interwencji króla szwedzkiego Karola XII. Poprosili go o opiekę, gdy maszerował z wojskiem przez Śląsk do Saksonii, żeby rozgromić elektora saskiego i jednocześnie króla polskiego Augusta II Mocnego. Nie zapomniał o tych suplikach i podpisując w 1707 r. ugodę altransztadzką z cesarzem Józefem, wymógł zwrot 121 protestanckich kościołów, a dwa lata później prawo do postawienia Kościołów Łaski.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Świątynia w Jeleniej Górze, należąca dziś do katolików, najlepiej się zachowała, Ma niemal kompletne wyposażenie. Zaskakuje ogromem, posiada 4 tys. miejsc siedzących. Wielkim skarbem świątyni jest wtopiony w ołtarz główny prospekt organowy ze wspaniałym 76-głosowym instrumentem, zbudowanym przez organmistrza Michaela Rödera z Berlina. Warto tu przyjechać na koncert.
Warto też obejrzeć ambonę, bo jest dowodem, że życie przerasta wyobraźnię scenarzysty hollywoodzkich horrorów. Ufundował ją urodzony w Jeleniej Górze kupiec ze Zgorzelca, Melchior Bärthold. Została wyrzeźbiona z jednego bloku piaskowca i zwieńczona ośmiobocznym drewnianym baldachimem z rzeźbionymi figurami apostołów. W 1745 r. miejscowy pastor Adolph Gottlob wygłaszał z niej kazanie, gdy rozpętała się burza. Piorun uderzył w wieżę kościoła i spowodował zerwanie liny podtrzymującej zwieńczenie ambony. Baldachim spadł i zabił kaznodzieję.
Zagrożenie piorunami jest jednak w Kościele Łaski niewielkie, ale jeśli wybierzecie się na górę Chojnik (Jelenia Góra-Sobieszów), wszystko może się zdarzyć. Ściąga na siebie uwagę Nieba. Od wieków pławi się w blasku sławy, został bohaterem baśni, poematów i teatralnych dramatów. Malowany, rysowany, fotografowany, obnosi z dumą romantyczność w ruinie i piękne widoki ze szczytu.
Właściciele - ród Schaffgotschów - przez wieki piastowali godność starostów księstwa jaworsko-świdnickiego, posiadali olbrzymie połacie ziemi oraz rezydencje, m.in. w Żmigrodzie, Karpnikach, Cieplicach i Kowarach. Chojnik traktowali jak matecznik.
PR ma znakomity, bo przecież nikt go nie zdobył - husyci ponoć próbowali, Szwedom w czasie wojny trzydziestoletniej ochota odeszła po wstępnych oględzinach - a uległ jedynie piorunowi, który w 1675 r. wzniecił wielki pożar.
Posiada duchy płci obojga - to rzadkość, zwykle straszą złe kobiety, a tu oprócz księżniczki występuje jeszcze rycerz, i to na koniu. A turystyczną atrakcją jest od ponad 200 lat. Wystarczająco długo, żeby ściągnąć książąt, prezydentów, a nawet świętego papieża, jeszcze jako zwykłego księdza Wojtyłę.
MIECZYSŁAW MICHALAK
"Jest to zamek wysoki, poniszczony, stary, / Patrzący ostatkami swoimi na jary. / Na dolinę, na góry, na różne kamienie, / Żaląc się przed podróżnym na swoje zniszczenie" - entuzjazmował się w 1851 r. wierszopis i rysownik Bogusz Zygmunt Stęczyński.
John Quincy Adams, który w 1801 r. szturmował warownię, stwierdził z ulgą, że ruiny zamku - "widok tak częsty w tej części świata" - wzmagają w nim "poczucie szczęścia z pomyślnego stanu naszego kraju". Ale on miał w sobie amerykański optymizm.
"Aby się dostać do ruin, należy dojechać powozem do oberży we wsi u podnóża góry, gdzie czekają tragarze z lektykami. Olbrzymie skały, porośnięte drzewami, których korzenie czepiają się niepożytych masywów lub wiją się wśród szczelin i mchu pokrywającego głazy, sprawiały wrażenie dziwaczne i zdumiewające zarazem. Na każdym zakręcie pojawiały się wspaniałe widoki i pejzaże z całym przepychem natury" - opisywała swą drogę do zamku w 1816 r. księżna Izabela Czartoryska.
Podróżnych bywa teraz sporo, około 40 tys. rocznie, ale na lektykę nie ma dziś co liczyć, raczej trzeba się przygotować na godzinny spacer. Na pewno jednak nie będziecie żałować. A jeśli poczujecie wysokość w nogach, Jelenia Góra ma doskonałe miejsca do
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze