Osiedle Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, dziś tylko Przyjaźni, zaprojektował nieżyjący już prof. Witold Molicki. - Zwykła mieszkaniówka - mówił nam w 2008 r.
Mieszkaniówka, owszem, ale wcale nie taka zwykła. Przez ekspertów osiedle uznawane jest za jedną z najlepszych realizacji architektonicznych w powojennym Wrocławiu. Listę najbardziej wartościowych projektów z czasów PRL-u ułożyła grupa architektów i historyków sztuki pod kierownictwem dr hab. Agnieszki Zabłockiej-Kos z UWr.
Osiedle Przyjaźni. Fotopolska.eu
Specjaliści docenili w sumie około 60 pojedynczych budowli i osiedli mieszkaniowych we Wrocławiu. Uważają, że powinny być chronione jak zabytki. Nie mogą być wyburzane i przerabiane, przeciwnie - należy je rewitalizować i to z poszanowaniem projektu autora.
Autorzy docenionych dzieł dziwią się: najpierw byli awangardą wrocławskiej architektury, potem słyszeli, że zniszczyli miasto peerelowskimi koszmarkami, a teraz stali się klasykami.
Na górze: Jadwiga Hawrylak-Grabowska, Witold Molicki; na dole od lewej: Jerzy Tarnawski i Zenon Prętczyński
Jadwiga Hawrylak-Grabowska, Witold Molicki, Zenon Prętczyński i Jerzy Tarnawski. Razem zbudowali pół Wrocławia. Zaczynali projektować w czasach, gdy trzeba było wznosić domy bez cegieł i dachówek, przestrzegać normatywu i kombinować, jak z betonu zrobić marmur. Po 1989 r. trochę zazdrościli młodym architektom, że mają dobre materiały i inwestorów z wyobraźnią. Ale za to oni pokazali, że potrafią poradzić sobie w każdych warunkach. Kto pamięta PRL, wie o czym mówią.
Z urzędnikami wszystko trzeba było uzgadniać. Jerzy Tarnawski wspomina, że projektował plac Nowy Targ (razem z żoną Anną, Włodzimierzem Czerechowskim i Ryszardem Natusiewiczem) przy otwartej kurtynie. W Klubie Dziennikarza przy Podwalu stały makiety budynków i mieszkań. Wrocławianie oglądali, dyskutowali, choć decyzje i tak podejmował Komitet ds. Urbanistyki i Architektury w Warszawie.
Nowy Targ strona wschodnia. Porównanie stanu z 1945 i 1970 r. Fotopolska.eu
Jerzy Tarnawski: - Często słyszeliśmy ?nie?. W latach 1959-1960, zanim ruszyły prace na Nowym Targu, stanął budynek przy ul. Szewskiej 29-31. Zaprojektowaliśmy w nim m.in. dwupoziomowe mieszkania, połączone z pracowniami na poddaszu dla plastyków i architektów. Ten pomysł miał być powielony w domach przy Nowym Targu. Ale władze oświadczyły, że wysokie dachy za dużo kosztują i dwupoziomowe mieszkania pozostały na papierze.
Lata 1960-1961, budowa bloków w miejscu zniszczonych kamienic. Fotopolska.eu
Podobny los spotkał projekt kolorystyki osiedla. Miało być barwnie. Nieżyjący już artysta plastyk Arkadiusz Włodarczyk zaprojektował elewację, którą architekt z Wrocławia przedstawił w Warszawie. - Usłyszeliśmy: 'Projekt został zaakceptowany, pod warunkiem, że wszystko będzie szare' - mówi Tarnawski.
Budowa bloków na Nowym Targu. Fotopolska.eu
Budowa bloków po wschodniej stronie Nowego Targu. Fotopolska.eu
Nowy Targ w latach 60-tych. Fotopolska.eu
Czasem jednak władza dawała się przekonać. Witold Molicki poszedł z projektem osiedla Przyjaźni Polsko-Radzieckiej do Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Nie dlatego, że I sekretarz był znawcą architektury, tylko musiał dać zgodę na krzywizny. Najdłuższy, piętnastoklatkowy budynek osiedla ma kształt trójliścia, a budynki skrajne układają się w łuki. Budowlańcom to się nie spodobało, chcieli długich i prostych budynków, kończących się tępą ścianą szczytową, żadnych wykuszy, zero udziwnień. Przy czym kategorię 'zbędne udziwnienia' traktowali bardzo pojemnie.
Budynek zaprojektowany przez Jerzego Tarnawskiego w pobliżu Grabiszyńskiej. Fotopolska.eu/Neo[EZN]
Jerzy Tarnawski: - Zaprojektowałem przy Grabiszyńskiej budynek dla Elwro. Miał balkony przesłonięte w części drewnianymi żaglami, żeby można było suszyć pranie bez epatowania przechodniów widokiem bielizny. Wykonawca zrobił metalową balustradę i słowa mi nie powiedział. Gdy w latach 80. pracowałem w Algierii, doznałem szoku, bo tam odkryłem, że z architektem ktoś się jednak liczy.
Bywały jednak inwestycje, przy których architektowi pozwalano na więcej. Zenon Prętczyński w 1958 roku projektował szkołę podstawową przy Górnickiego 20. Szkoła była wyjątkowa, bo władza chciała nią uczcić 10-lecie Ruchu Obrońców Pokoju. Ruch, zainicjowany we Wrocławiu w 1948 roku, był prosowiecki, ale światowy.
Wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę szkoły przy Górnickiego. Źródło: Między Odrą i Nysą Adam Czelny, Ossolineum, Wrocław 1961/Fotopolska.eu
Na uroczystość wmurowania kamienia węgielnego przyjechała m.in. brazylijska pisarka i członek parlamentu indonezyjskiego, więc władza uznała, że masówki nie wypada im pokazywać. I architekt puścił wodze fantazji: klasy dwustronnie oświetlone, zamiast korytarzy sale do rekreacji, hala sportowa, boiska oraz amfiteatr z ekranem, przystosowany do imprez szkolnych i projekcji filmów.
Szkoła przy ul. Górnieckiego w latach 60-tych. Fotopolska.eu
Zenon Prętczyński: - Aby klasy były dwustronnie oświetlone, trzeba było zastosować moduł konstrukcyjny o rozpiętości 8 m, a ten typowy miał maks. 6 m. No i zaczęło się. Wykonawca monitował w Komitecie Wojewódzkim PZPR, nachodził mojego dyrektora i nie budował. Za to donosił do prasy, że opóźnienia są z mojej winy, bo źle zaprojektowałem klatki wind! Tylko że w szkole nie było żadnych wind Dyrektor pojechał mi po premii, bo powiedział, że nie będzie się za mnie ciągle tłumaczył. Ale ja byłem uparty i projektu nie zmieniłem.
Szkoła przy ul. Górnickiego w latach 60-tych. Fotopolska.eu
Wyrozumiałym inwestorem była też Politechnika Wrocławska, na zlecenie której Jadwiga Hawrylak-Grabowska w latach 50. zaprojektowała - wspólnie z Edmundem Frąckiewiczem oraz Igorem i Marią Tawryczewskimi - Dom Naukowca przy placu Grunwaldzkim. Modernistyczne cudeńko, indywidualna stolarka okienna w biało-czarnym kolorze, elewacja zdobiona różnymi fakturami tynku i mieszkania jak z lepszego świata.
Dom naukowca. Źródło: Wrocław Krajobraz i Architekura' Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1976, Fot. Stefan Arczyński/Fotopolska.eu
- Trzy pokoje z kuchnią połączone były ze sobą rozsuwanymi drzwiami, dzięki czemu w razie potrzeby można było stworzyć jedną przestrzeń. Zaprojektowaliśmy też meble do kuchni oraz szafy do pokoju i przedpokoju. Wszystko robiła na indywidualne zamówienie stolarnia w Oławie - opowiada projektantka.
Mieszkania w Domu Naukowca miały ponad 70 m2, bo tzw. normatywy były w latach 50. jeszcze traktowane luźno. Ale już w latach 60. władza uznała, że im ciaśniej, tym przyjemniej.
Jerzy Tarnawski na ciasnotę mieszkań przy Nowym Targu wpływu nie miał, nie mógł wytargować nawet centymetra. Ale mieszkania projektował tak, żeby można było zmieniać ich układ. To lokatorzy mieli decydować o kształcie i wielkości pomieszczeń. Tyle, że przydziały wystawiano już na gotowe mieszkania.
Jerzy Tarnawski: - Poza tym okazało się, że ludzie chcą mieć jak najwięcej pokoi, nawet wielkości dziupli.
fot. Filip Springer
Jadwiga Hawrylak-Grabowska pamięta, że gdy w latach 1967-1970 projektowała punktowce na placu Grunwaldzkim, pokój dzienny mógł mieć maksimum 16 m2, a najmniejsza sypialnia - 6 m2. Na szczęście ściany działowe można wyburzyć i zrobić jedną przestrzeń, z czego część lokatorów już skorzystała.
Witold Molicki recytował jak z nut: - M2 - 27 m2, M3 - 36 m2, M4 - 48 m2, M5 - 54 m2, M6 - 60 m2. Taki miałem normatyw, kiedy w latach 70. budowałem Popowice. Wtedy w KC miała miejsce dyskusja między urzędnikami partyjnymi a architektami. 'Zwiększcie normatywy' - prosiliśmy. A tu 'nie' i 'nie'.
Popowice. Fotopolska.eu
Kiedy powstawały Popowice, przyjechał do Wrocławia I sekretarz KC PZPR Edward Gierek. Obejrzał mieszkania i chciał przejść z jednej części balkonu na drugą. - Zbyt oszczędnie budujecie - wystękał, przeciskając się między podporami a ścianą. - Zgodnie z normatywem - odparował Molicki. No i normatyw się zmienił. Na osiedlu Przyjaźni M4 miało już powierzchnię 54 m2.
Normatywy były też na tzw. część usługowo-handlową. Mizerne, ale co się władzy dziwić, skoro nawet istniejących sklepów nie można było zapełnić.
Lata 1973-1974, Popowice. Fot. S. Arczyński. Pocztówka KAW/Fotopolska.eu
Jeszcze trudniejszą walkę o powierzchnię toczyli projektanci budynków sakralnych, bo w światopoglądzie materialistycznym decydentów nie mogły się pomieścić dodatkowe metry kwadratowe na metafizykę. Zenon Prętczyński próbował zdobyć dodatkową powierzchnię podstępem. Dostał propozycję 'rozbudowy' kaplicy przy ul. Bujwida, bo na tyle tylko pozwoliła władza. Parcela maleńka, a potrzeby parafii duże. I jak tu budować kościół, co ma elewację o szerokości 1,5 m?
Zenon Prętczyński: - Zaprojektowałem na linii zabudowy cztery półkoliste wieże. W ten sposób powstała 'ukryta' w projekcie podziemna kaplica, z której teraz korzysta sławne Duszpasterstwo Akademickie 'Wawrzyny'. Oficjalnie był to magazyn sprzętu potrzebnego do utrzymania cmentarza. Z oszustwa rozgrzeszył mnie już ks. kardynał Gulbinowicz.
Jeszcze gorsze od normatywu były 'przejściowe trudności materiałowe'. Jerzy Tarnawski pamięta, że domy na tzw. placu Młodzieżowym (Świdnicka 2-8b) wybudowano w latach 50. z cegły rozbiórkowej. Ale przynajmniej była jeszcze dachówka i farby do pomalowania elewacji.
Budynek powstały na placu Młodzieżowym w latach 60. Fotopolska.eu
Prętczyński uznał, że w czasie kryzysu tylko żelbetu nie zabraknie. Wymyślił, że kościół będzie oparty na pojedynczym słupie żelbetowym, dźwigającym ciężar budowli przez promieniście rozchodzące się dwanaście żeber. Taka konstrukcja nie ma analogii na Dolnym Śląsku. - Ale już półokrągłe wieże zbudowane zostały z bloczków gazobetonowych, bo tylko taki materiał mieliśmy. Strasznie to siermiężne i żadnych norm cieplnych nie trzyma - mówi.
W pierwszej połowie lat 60. nie było już niczego, więc na Nowym Targu dachy musiały być płaskie i kryte eternitem, a ściany szare. Decyzje o zastosowaniu materiałów budowlanopodobnych zapadały na szczeblu partyjnym.
Jadwiga Hawrylak-Grabowska wymyśliła, że swoje punktowce na placu Grunwaldzkim wybuduje z białego betonu, który będzie wyglądał jak marmur Marianna. Na dodatek szybko pokryje się zielenią, bo w zagłębieniach między owalnymi osłonami a oknami właściwymi będą stały donice z bujną roślinnością. Zazielenią się też od trawy dachy niskich pawilonów usługowo-handlowych. Ekstrawagancki jak na PRL mariaż architektury z naturą.
Źródło: Fotopolska.eu
- Jeździłam do wytwórni, gdzie odlewano gotowe elementy i widziałam, jak moje pomysły rozpływają się w metalowych formach ustawionych pod gołym niebem. Wszystko było szare - wspomina Jadwiga Hawrylak-Grabowska.
Z trawników na dachach sama zrezygnowała. Zaproponowała, że zamieni je na płytki ceramiczne, żeby wyglądały z góry tak samo, jak ciągi chodnikowe. Zamianę przyjęto ze zrozumieniem, ale na papę i lepik. Nawet donic nie dało się ustawić. Po pierwsze, zagłębienia zrobiono zbyt płytkie. Po drugie, i tak nie było donic.
Więcej o budowie wrocławskiego Manhattanu czytaj tutaj
Źródło: Fotopolska.eu
Witold Molicki mówił o tamtych czasach: - Wszyscy mieliśmy to samo, czyli wielką płytę. I teraz, niestety, widzę na Popowicach, jak ta wielka płyta 'wyłazi' na zewnątrz.
Próbował walczyć z jej monotonią linią zabudowy, barwnymi elewacjami czy oryginalnymi balustradami balkonów. Ale jakości materiału to nie poprawiło.
Na kłopoty rynkowe jedynym lekarstwem była metoda 'zrób to sam'. Tarnawski projektował nawet okna do baru Barbara (dziś biuro Europejskiej Stolicy Kultury 2016, naprzeciwko KFC). Chciał, żeby w ładną pogodę można było rozsuwać szklane tafle, co pozwalałoby łączyć salę barową z tarasem. Taki prototyp letniego ogródka. - Nawet rolki musiałem skonstruować. Kiedy oddałem rysunki, usłyszałem pretensje: 'Panie inżynierze, spawów pan nie zaznaczył!' A ja z metalurgii miałem na studiach tylko jakieś ogólne zajęcia.
Czy architektura PRL-u powinna być chroniona jak zabytki. Jej projektanci nie czują się klasykami i pomysł traktują z dystansem. - Nie chciałbym, żeby ta architektura została spetryfikowana. Nie zabraniam ludziom przerabiania tego, co zaprojektowałem. Mają teraz nowe potrzeby i muszą je zaspokoić. Dla architekta najważniejszym sędzią jest zawsze mieszkaniec, użytkownik jego budowli - podkreślał prof. Molicki.
Dom Naukowca. Fotopolska,eu/zuf
Jadwiga Hawrylak-Grabowska zawsze podkreślała, że zależy jej tylko, by budynki wróciły do pierwotnego stanu. Dom Naukowca został już odnowiony, Manhattan jest w trakcie rewitalizacji.
FOT. MIECZYSŁAW MICHALAK
Jerzy Tarnawski chciałby, żeby wyremontowano Nowy Targ, ale się nie upiera. Jak zapadnie decyzja, żeby go wyburzyć, to jest gotów wystartować w konkursie na nową koncepcję zabudowy.
A Zenon Prętczyński został zaproszony do komisji konkursowej, która wybrała projekt rewitalizacji szkoły przy Górnickiego. - Ciekawe, czy ktoś po remoncie powie jeszcze, że to peerelowski koszmarek. Prace właśnie dobiegają końca.
Remontowana szkoła przy ul. Górnickiego. FOT. MIECZYSŁAW MICHALAK
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze