Książki z Wrocławiem w tle. W sam raz na Dzień Książki!

Seks w katedrze, homoerotyczne łowy w Mleczarni, fatalne zauroczenie 16-latkiem - gdyby miejscy urzędnicy wiedzieli, w co się pakują, wspierając wydanie antologii 'Miłość we Wrocławiu', zawahaliby się przed podjęciem decyzji. Na szczęście nie wiedzieli. W tomie znajdziemy wszystkie odcienie tytułowego uczucia - napisała w recenzji książki nasza dziennikarka Magda Piekarska.

Założenie było takie: zafundować pisarzom wizytę w mieście spotkań, która zaowocuje tekstem o miłości, osadzonym we wrocławskich plenerach. Spośród 15 autorów antologii tylko jeden - Andrzej Ziemiański - jest wrocławianinem.

Nieuniknionym ryzykiem była powtarzalność pewnych elementów scenografii - w tym melodramatycznym kontekście najbardziej atrakcyjne literacko okazały się most Tumski z pieczętującymi gorące uczucie kłódkami, kawiarnie Literatka i Mleczarnia, ale też Pomnik Anonimowego Przechodnia autorstwa Jerzego Kaliny na ul. Świdnickiej.

Głodny miłości korporacyjny menedżer z opowiadania Krzysztofa Vargi przemierza ulicę zakładów pogrzebowych, czyli św. Antoniego, żeby obiekt uczucia znaleźć w Niebie, a zakończyć ledwie rozpoczęty romans jeszcze tej samej nocy na mostach Pomorskich, nad Odrą Północną.

W naszej rzece kończy zresztą swój kruchy żywot niejedno uczucie - jej nurt pochłania ukochaną Dragi, bohatera opowieści Łukasza Orbitowskiego, po to, żeby ją zwrócić po latach, każąc sobie za ten gest zapłacić straszliwą cenę.

Są tu wycieczki w przeszłość - w czasy, kiedy Wrocław nazywał się jeszcze Breslau i w późniejsze, już powojenne, kiedy kochankowie dobierali się nie tylko w pary, ale też w trójkąty i bardziej skomplikowane figury geometryczne.

Ale i współczesność nie pozostaje w tyle. Marysia, bohaterka opowiadania Ignacego Karpowicza, samotna 32-letnia rencistka, felietonistka naszej "Gazety", w której prowadzi stałą rubrykę "350 przepisów. Jak zrobić z siebie idiotkę", przygarnia do swojej kawalerki dwóch chłopców, których matka poszła w tango z jakimś przygodnym "tatusiem". I zakochuje się w jednym z nich, starszym wprawdzie, ale zaledwie szesnastoletnim. Miłość - co rzadkość w tym tomie - będzie spełniona, choć wyjęta spod prawa.

Nie uda się za to skonsumować pięknie rozpoczętej przygody chłopakom z tekstu Edwarda Pasewicza - w drodze do łóżka przeżyją napaść wrocławskich homofobów. Nie dojdzie też do obrazy boskiej we wrocławskiej katedrze - pieszczoty, jakim u Wojciecha Kuczoka oddają się stały bywalec świątyni i obdarzona wyjątkowo smukłymi łydkami świeżo poznana amatorka doggingu (seks w miejscach publicznych, często z przypadkowymi osobami), zostaną brutalnie przerwane przez niemiecką wycieczkę z krewką przewodniczką, tudzież występną zakonnicę i zazdrosnego zakrystianina.

Jak przystało na melodramat, happy end jest tu rzadkością. Zdarzają się samobójstwa, są morderstwa w afekcie, jedno ciężkie pobicie, kilka ucieczek przed uczuciem. Z bohaterkami opowiadań Ingi Iwasiów i Ignacego Karpowicza rozstajemy się, kiedy wprawdzie zdążyły wybrać młode (lub bardzo młode) męskie ciało, ale nie wiedzą jeszcze, co zrobić z tą miłością. Szczęśliwy los zgotował bohaterom jedynie pisarski tercet Irek Grin, Gaja Grzegorzewska i Marcin Świetlicki oraz Andrzej Pilipiuk - w obu przypadkach mamy tu miks romansu z kryminałem. No i trzeba trzymać kciuki za Mariolę i Grzegorza, parę w kryzysie z ulicy Łokietka - wzięli ją pod swoje opiekuńcze skrzydła wędrowni kuglarze z opowiadania Stefana Chwina.

Antologia powstawała długo i w prawdziwych twórczych mękach. Dziś wypada stwierdzić, że poród się udał i - co jest rzadkością w przypadku podobnych zbiorów - zamieszczone tu teksty są w ogromnej większości na dobrym poziomie. Nie zawiodła nawet debiutantka, Joanna Pachla, uczestniczka warsztatów literackich towarzyszących Międzynarodowemu Festiwalowi Kryminału. Opowieść o toksycznej miłości udała jej się lepiej od wcześniej pisanych opowieści z dreszczykiem. Jedyne słabe punkty to tekst Andrzeja Pilipiuka (nawet mało uważny czytelnik za szybko rozwiąże zagadkę) i okładka - na taki kicz w kolorach tęczy Wrocław nie zasłużył.

Powieść Witkowskiego zaczyna się we Wrocławiu. Autor prowadzi czytelnika przez kawiarnię naprzeciwko Opery, szatnie na basenie przy ul. Teatralnej, opisuje historie miejskich szaletów i miejsce gejowskich schadzek przy radzieckich koszarach, gdzie dziś mieści się siedziba Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego.

Obraz środowiska gejowskiego, jaki wyłania się z kart "Lubiewa" jest dość przewrotny i niespodziewany. Zamiast nowoczesnych kolorowych parad dostajemy opowieść o ostentacyjnej nienowoczesności, o kompleksach, wstydzie i o prostych, zwykle niespełnionych marzeniach. Największa siła historii zapisanych w tej książce tkwi chyba właśnie w specjalnie podkreślanej nieefektowności tego świata. Witkowski celnie uderza w stereotypy - w rozmaite nowe mody i potoczne wizerunki, po czym wskrzesza dawny, kiczowaty świat, który został wyparty, bo nie nadawał się na powieściowe tło. Tymczasem okazuje się, że staje się nie tylko tłem, ale wręcz głównym bohaterem.

Chociaż w "Lubiewie" mówi się o marnych barach, o brudnych ławkach w parku, o rosyjskich rekrutach z garnizonu wojskowego w Legnicy, książka nie staje się na szczęście reportażem o jakiejś mrocznej subkulturze, nie powstaje wrażenie, że obcujemy z towarzystwem z jakiegoś podejrzanego marginesu. W tej przestarzałej scenografii jest także miejsce na tężnie w Ciechocinku, ośrodek Społem, mineralną wodę Krystynka, kawałek nieciekawej plaży nad Bałtykiem.

Witkowski umiejętnie bawi się tym całym kiczem, ale, co ważne, nie jest wobec swoich tandetnych bohaterów złośliwy. Lubi ich i nie wstydzi się ich prowincjonalnego świata: "Albo to źle było nad jeziorem Wigry, augustowskie noce, kormoranów wątła nić, tańce na drewnianym molo... Komary. (...) Wyżywienie było w stołówce bardzo dobre, oj jakie dobre. Rano zupa mleczna, jabłko, bułki, masełko w kostce (...) kompot albo i płyn z galaretki".

Michał Witkowski miewa także, i to jest chyba ważna cecha jego pisarstwa, dystans wobec samego siebie - nazywa siebie literatem albo literatką i w pewnym momencie, po długim opisie plażowych romansów, mówi: "Taki to i mój poziom wakacyjny. (...) w nocy, mądre książki wyciągnę, różne papiery, pióra, jakieś tam krytyczne teksty o cywilizacji będę smarował" - pisał o książce 'Lubiewo' Marek Radziwon.

Książka wydana w 2005 roku.

Książka wydana w 1995 r.

E.E. to inicjały głównej bohaterki, Erny Eltzner, dorastającej dziewczynki mieszkającej z polsko-niemiecką mieszczańską rodziną we Wrocławiu. Akcja powieści toczy się na początku XX wieku. Czytamy tam więc o przedwojennym Wrocławiu, czy też raczej Breslau.

Akcja toczy się wokół tego, że Erna nagle zyskuje zdolności parapsychiczne, ale także nagle je traci.

O bohaterce dowiadujemy się: 'Panna E. E., lat piętnaście, wyznania ewangelicko-augsburskiego. Ojciec to człowiek konkretny, można powiedzieć - przyziemny. Nie ma danych, że w rodzinie ojca występowały jakieś zaburzenia psychiczne czy niedorozwój.

Polanka, przeciętne wrocławskie osiedle z czasów Gierka, zamienia się w piekielną czeluść: znikają ludzie, miasto pogrąża się w szaleństwie i chaosie. Łukasz Orbitowski swoją powieścią 'Święty Wrocław' kreuje miejską legendę, przerażającą i fascynującą jednocześnie.

Pan Marian zdrapuje ze ściany tapetę i fiszki, które maniakalnie na niej nakleja, by odkryć czarny mur - gorący i pulsujący wewnętrznym życiem. To ściana Świętego Wrocławia, miasta ukrytego pod wielką płytą osiedla Polanka. Tę opowieść znają czytelnicy 'Nowej Fantastyki', w której trzy lata temu ukazało się opowiadanie 'Święty Wrocław'.

Łukasz Orbitowski, filozof i autor opowiadań oraz powieści grozy (m.in. 'Wigilijne psy', 'Horror show', 'Tracę ciepło'), zarysował w nim główny wątek książki: oto mieszkańców blokowiska ogarnia szaleństwo. Odrapują ściany, skuwają kafle i podłogi, by odkryć czerń murów. Nie wyjaśnił jednak, dlaczego to robią, nie zdradził też, co ich do tego pcha.

Powieść przynosi rozwiązanie zagadki. Orbitowski powoli stopniuje napięcie. Mieszkańcy Polanki odkryli Święty Wrocław, bo na tym polegało ich zadanie. Na początku nie wiadomo, czy należy się bać znaleziska. Narrator, właściciel psa, ptaka i dzika, z początku wydaje się osobą bezstronną, na zimno relacjonującą wydarzenia. To tylko pozory. Jednocześnie powstaje nowa miejska legenda: przeklęte osiedle absorbuje mieszkańców, zakłóca życie miasta, budzi trwogę. Mówią o nim wszyscy.

Nagle pojawia się prorok. Adam, szaleniec z przejścia podziemnego pod Świdnicką, porywa za sobą tłumy. Wokół Polanki wyrasta prowizoryczne miasteczko pielgrzymów. Intonują na przemian przeboje zespołu Ich Troje lub wspólnie modlą się 'Święty Wrocławiu, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami'. Koczują jak pod Jasną Górą, choć sami nie wiedzą po co. Czekają na cud, objawienie, a może tylko na powrót bliskich, których pochłonęło osiedle?

Święty Wrocław zasysa licealistkę Małgosię, zwabioną na osiedle przez fałszywe przyjaciółki. Szukają jej ojciec oraz chłopak. Tomasz i Michał, wcześniej nienawidzili się, ale jednoczą siły, by wejść na osiedle. Niestety, nie mają łatwego zadania, bo przeklęte miejsce otacza policyjny kordon. Uznani przez proroka Adama za wysłanników planują Armagedon. Czy od ostatecznej bitwy zależeć będzie ocalenie Małgosi?

Nic w horrorze Orbitowskiego nie jest oczywiste. Nie ma tu tanich chwytów znanych z powieści tego typu, nie ma niepotrzebnego epatowania krwią czy wnętrznościami. Sceny z opętanymi mieszkańcami Świętego Wrocławia czy ostateczna bitwa potęgują atmosferę grozy. Jest strasznie, tym bardziej że wszystko dzieje się w znanej przestrzeni. Na polskich blokowiskach zwykle trzeba się bać zakapturzonych osiłków popijających piwo na ławkach lub ekshibicjonisty w windzie. Te znane strachy są zupełnie nieporównywalne z tym, co zagnieździło się na Polance. Orbitowski wykreował to, co przerażające z umiejętnością godną mistrza gatunku Stephena Kinga. I tak jak u amerykańskiego pisarza każda scena prowadzi do nieuchronnej katastrofy.

Książka wydana w 2009 roku.

Nazywana jest najważniejszą do tej pory książką o polskiej transformacji końca lat 80.

Tuż po ukazaniu się 'Niskich Łąk' Piotr Bratkowski napisał w 'Gazecie' o książce m.in.:

Tym wszystkim, którzy uważają, że dzisiejsza literatura polska w niewystarczającym stopniu przygląda się otaczającej nas rzeczywistości, doradzam lekturę Niskich Łąk, powieści Piotra Siemiona. Wraz z jej ukazaniem się pojawił się pisarz, jakiego od dawna u nas nie było. Nie jeszcze jeden obiecujący debiutant, ale pisarz już gotowy, wybitny. Niskie Łąki zaś to może najważniejsza książka o polskich losach w ciągu ostatnich dwudziestu lat, o naszej transformacji (...), najlepsza powieść ostatnich lat. Uważam, że każde jej zdanie waży więcej niż większość dorobku pisarskiego twórców, którzy w ostatnich dziesięciu latach wyniesieni zostali do polskiego panteonu literackiego. Niskie Łąki boleśnie przypominają, że literatura jeszcze tak niedawno nie była tylko - niechby wyrafinowaną - zabawą intelektualną, lecz przede wszystkim formą walki o sens życia.

W recenzji Bratkowskiego czytamy:

Grupka młodych wrocławian - mająca swój realny pierwowzór w środowisku skupionym wokół legendarnego, podziemnego zespołu rockowego Mickey Mausoleum - kontestuje beznadziejną rzeczywistość stanu wojennego.

Na swój własny sposób: malowanie na murach antykomunistycznych haseł łączą z alkoholowo-marihuanowymi ekscesami, niewiele mającymi wspólnego z polityką, ale wyrażającymi ich desperację. Spotkamy ich jeszcze potem dwa razy - pod koniec lat 80. w Nowym Jorku, dokąd za sprawą różnych zrządzeń losu trafia część bohaterów. I na początku lat dziewięćdziesiątych, znów we Wrocławiu, gdzie na różne sposoby włączają się w budowę 'nowej rzeczywistości'.

Jest to więc powieść o kilku rzeczach naraz. Trochę saga pokoleniowa, trochę przyczynek do rozmaitych polskich mitologii narodowych, trochę opowieść o tym, jak buntownicy przeistaczają się w kapitalistów.

Ale zarazem jest to opowieść o kobiecie. Lidka niby nie jest główną bohaterką 'Niskich Łąk' (choć z drugiej strony - prawie wszystko tu wokół niej się "kręci"). Jest jednak postacią najbardziej zastanawiającą. I chyba - potraktowaną przez autora z największym okrucieństwem.

To drastyczne zaprzeczenie stereotypu kobiety - bohaterki literatury polskiej. Nie mogąc znieść wszechobecnego braku perspektyw, wyjeżdża na Zachód, zostawiając w kraju malutkie dziecko. Nie wróci nawet wtedy, gdy okaże się, że dziecko jest ciężko chore. W Ameryce chce grać o najwyższą stawkę, o prawdziwy sens życia. Wyjedzie jednak stamtąd z poczuciem klęski. I nawet nie dlatego, że przeżyje tam doświadczenia ekstremalne, znajdzie się poza granicą totalnego upodlenia. Tylko dlatego, że wraca do Polski z pełną świadomością, iż ta najważniejsza dla niej gra skończyła się nieodwołalnie, odtąd w jej życiu będą już istnieć tylko sprawy małe, zwyczajne.

Książka wydana w 2000 roku.

Wrocław był wyspą w oceanie wojny, oazą w pustkowiu zgliszcz i popiołów. Ziemie na południe od Wrocławia stały się wyludnionym pogorzeliskiem. Za murami Wrocławia, w czas pokoju dającymi schronienie piętnastu tysiącom ludzi, teraz poszukało azylu niemal drugie tyle. Wrocław tłoczył się, egzystował w ścisku. W atmosferze niepewności i zagrożenia. W aurze paraliżującego strachu. I powszechnego donosicielstwa.

Winę ponosili wszyscy: biskup, prałaci, inkwizycja, władze miejskie, patrycjat, rycerstwo, kupcy. Wszyscy. Ci, którym na bezpieczeństwie miasta naprawdę zależało. Ci, którzy widzieli husyckiego szpiega za każdym węgłem i ze zgrozą wspominali rok miniony: otwarte zdradą bramy Frankensteinu i Rychbachu, zdobyty podstępem zamek na Ślęży, spiski w Świdnicy, dywersję w Kłodzku. Ci, którzy liczyli, że nagonka na szpiegów wypłoszy z ukryć tych faktycznych i prawdziwych. I ci, którzy w żadnych szpiegów nie wierzyli, ale którym psychoza strachu była bardzo na rękę.

Wszyscy do donosicielstwa zachęcali, potęgując strach i popłoch, sprawiając, że panika wracała rykoszetem nienawiści i prześladowań. Zdrajcy, czarownice i husyci mogli wszak kryć się wszędzie, za każdym węgłem, w każdym kącie, pod każdym przebraniem. Podejrzany był każdy: sąsiadka, bo nie pożyczyła sita, kramarz, bo wydał resztę oberżniętym skojcem, stolarz, bo paskudności gadał o proboszczu, proboszcz, bo pił, szewc, bo nie pił. Na to, by nań donieść, bezsprzecznie zasługiwał nauczyciel katedralny, magister Schilder, bo na murach kręcił się koło bombardy.

Donosu wart był ponad wszelką wątpliwość rajca Scheuerlein, bo podczas mszy niedzielnej straszliwie spierdział się w kościele. Podejrzany był pisarz miejski, panicz Albrecht Strubicz, bo choć chorzał, to wyzdrowiał. Podejrzany był Hans Plichta, strażnik grodzki, bo wystarczyło na gębę spojrzeć, by zgadnąć: pijak, kurwiarz, łapownik i sprzedawczyk. Podejrzany był żongler-joculator, bo igrce wyczyniał i szpasy, podejrzany był cieśla Kozuber, bo się z tych szpasów śmiał.

Podejrzana była panna Jadwiga Banczówna, bo trefiła włosy i nosiła czerwone ciżemki. Pan Güntherode, bo używał imienia nadaremno. Podejrzenia budził był garbarz, bo śmierdział. I żebrak, bo śmierdział jeszcze gorzej. I Żyd. Bo był Żydem. A wszystko, co złe, to przecie przez Żydów.

Źródło: Lux Perpetua. Warszawa: SuperNOWA, 2006, ss. 70-71

Andrzej Sapkowski odwiedzi Wrocław w sierpniu, podczas konwentu fantastyki Polcon 2012.

Akcja pięciu książek Marka Krajewskiego o śledztwach prowadzonych przez komisarza Eberharda Mocka toczy się we Wrocławiu: 'Śmierć w Breslau', 'Koniec świata w Breslau', 'Widma w mieście Breslau', 'Festung Breslau', 'Dżuma w Breslau'.

Czułem chaos poznawczy: na spacerach z ojcem widziałem wszędzie ślady niemieckiego Wrocławia i się dziwiłem, bo przecież nauczyciele mówili mi, że to gród prapiastowski. Kupiłem sobie wtedy starą mapę miasta. Odkrywałem niemieckich patronów ulic: nie wiedziałem, kim był Yorck, więc zajrzałem do encyklopedii i już wiedziałem.
Na filologii klasycznej uczyliśmy się obowiązkowo niemieckiego, bo większość dawnych opracowań i monografii filologicznych jest napisana w tym języku. Pamiętam, jak na początku studiów, zajrzawszy do książki z bibliotecznej półki, zobaczyłem gotyk. Przed oczami stanęły mi zaraz gotyckie napisy na murach oglądane w dzieciństwie. Wróciła fascynacja starym Wrocławiem.
Fascynowało mnie nie tyle to, że w wyborach w 1933 r. NSDAP zdobyła we Wrocławiu chyba 40 proc. głosów, lecz raczej wielokulturowość tego miasta. Szyldy sklepowe na Rynku - "Krawczik Hutladen" (Kapelusze Krawczik) albo "Klukowski Uhrmacher" (Zegarmistrz Klukowski). Gdy na początku lat 90. pojawiły się wydawnictwa typu "Wrocław w starej fotografii", namiętnie je oglądałem. Widziałem np. dom towarowy Feniks (niegdyś dom handlowy braci Baraschów). Przed nim spacerują jacyś ludzie - mężczyźni w kapeluszach, kobiety w pięknych sukniach. Zastanawiałem się - skąd oni idą? Co chcą kupić? Chciałem wejść w to zdjęcie. Odtworzyć ten nieistniejący świat.

- opowiadał Marek Krajewski Jackowi Szczerbie w 2006 roku.

Przypominamy, gdzie we Wrocławiu bywał komisarz: Nie tylko miejsca zbrodni. Tu bywał Eberhard Mock

Zobacz też: Alfabet Eberharda Mocka

Cykl kryminałów inauguruje 'Śmierć w Breslau', wydana w 1999 r.