Czołgi na ulicach. Stan wojenny we Wrocławiu [ZDJĘCIA]

Po południu 12 grudnia szef Komendy Wojewódzkiej MO został powiadomiony o wprowadzeniu od północy stanu wojennego. W nocy z 12 na 13 grudnia rozpoczęły się akcje specjalne. Pod siedzibę Zarządu Regionu przy ul. Mazowieckiej podjechały wozy bojowe ZOMO i zablokowały ulicę. Zomowcy wpadli do budynku, rozbijając drzwi. Zabrali dokumenty, założyli plomby.

Frasyniuk: - Wiem, że nasi drukarze weszli przez płot, żeby jeszcze odbić komunikaty i uratować sprzęt. Niestety, nie zdążyli. Pracownika radiowęzła zomowcy złapali, jak wynosił magnetofony i taśmy.

Anonimowy autor dziennika prowadzonego w pierwszych dniach stanu wojennego zanotował: - Akt drugi dramatu nastąpił jeszcze tegoż dnia około 18, kiedy to znów przyjechały wozy z zomowcami. Zablokowano ulicę, po czym nastąpiło systematyczne demolowanie całego wnętrza. Rozbijano meble i sprzęt techniczny, telefony, kalkulatory, teleks, a zwłaszcza maszyny poligraficzne (w tym świeżo otrzymaną ze Szwecji wartą 25 tysięcy dolarów), rozbito kasę pancerną, zabrano pieniądze i dokumenty, korytarze i pokoje były dosłownie zasłane papierami. Nie oszczędzono nawet tych paru pokojów, które na piętrze Solidarności zajmowały związki branżowe [hołubione przez władze - red.], a także niezależne biuro emerytów i rencistów, gdzie kompletnie zniszczono całą kartotekę. Po najściu ludzie ściągnęli przechodzącego obok podporucznika milicji, bo dokonano włamania, a kiedy już wszystko obejrzał, powiedziano mu, że to zrobili jego koledzy z ZOMO. Na to porucznik, dotknięty do żywego: - To nie koledzy, to skur...

Na zdjęciu: gen. Wojciech Jaruzelski ogłasza w telewizji wprowadzenie stanu wojennego w Polsce

W zakładach zaczęły się już żywiołowe strajki. Liderzy dolnośląskiej Solidarności dotarli najpierw do II Zajezdni MPK przy Słowiańskiej, a potem przenieśli się do ''siódemki'' przy Grabiszyńskiej, która w sierpniu 1980 roku była centrum strajkowym.

- Niedziela, a na ulicach pełno ludzi z plecakami, ze śpiworami. Szli na strajk. Na płotach transparenty z napisem ''Strajk'' i wszędzie biało-czerwone flagi. Wojna zapowiadała się ostra - wspomina Frasyniuk.

Zajezdnia była otoczona autobusami, tylko bramę zostawiono przejezdną. Na zewnątrz zbierały się tłumy ludzi. W ''siódemce'' ukonstytuował się Regionalny Komitet Strajkowy NSZZ Solidarność Dolny Śląsk. W jego skład weszli m.in., oprócz Frasyniuka, wiceprzewodniczący Regionu Piotr Bednarz i Józef Pinior. W pierwszym komunikacie RKS żądał ''natychmiastowego odwołania stanu wojennego'' i ''natychmiastowego uwolnienia zatrzymanych członków naszego Związku''.

Ze zbiorów Ossolineum

Frasyniuk: - Na Grabiszyńskiej nie było bezpiecznie. Jak tylko zaczęły podjeżdżać suki, ewakuowaliśmy się. Uznaliśmy, że nie będziemy podtrzymywać strajku w MPK. Ustaliliśmy wcześniej z kierowcami: jak przyjdzie ZOMO, wyjdą innym wyjściem i nie będą stawiać oporu. Na siedzibę RKS zostały wybrane Pafawag i Dolmel (sąsiadowały ze sobą). Tam mieliśmy się spotkać w poniedziałek 14 grudnia.

Na zdjęciach: czołgi m.in. na pl. PKWN (dzisiaj Legionów), czyli skrzyżowaniu ul. Grabiszyńskiej ze Świerczewskiego (dziś Piłsudskiego)

Pierwsza zmiana w Pafawagu zaczęła o szóstej rano normalną pracę, ale już godzinę później kierownicy wydziałów powiadomili dyrekcję, że zakład stoi. O godzinie 9 zapadła formalna decyzja o strajku okupacyjnym. Brama Pafawagu została zablokowana żukiem, zakład oflagowano, pojawiła się strajkowa straż porządkowa. W Dolmelu też oficjalnie proklamowano strajk, otwarto przejście łączące oba zakłady, a przedstawicieli Pafawagu i Dolmelu dołączono do składu RKS-u.

Frasyniuk: - Atmosfera była na początku bojowa. Nasi chłopcy uruchomili w Pafawagu radiowęzeł wcześniej zdemolowany na polecenie dyrektora. Czytali komunikaty, puszczali piosenki strajkowe. W halach zażarcie dyskutowano. Ludzie pytali, co takiego zrobiła Komisja Krajowa, że druga strona sięgnęła po broń.

Po południu delegacja RKS-u poszła do dyrektora Pafawagu, wręczyła mu komunikaty i zaproszenie do rozmów dla wojewody wrocławskiego Janusza Owczarka i generała Kazimierza Steca, pełnomocnika Komitetu Obrony Kraju.

- Przyjechało paru pułkowników, którzy nazywali nas na przemian ''warchołami'' i ''podżegaczami'' lub ''złotą i świadomą klasą robotniczą Wrocławia''. My żądaliśmy zniesienia stanu wojennego i uwolnienia internowanych, oni oczywiście nie mogli nic takiego zrobić. Pyskówkę przerwały odgłosy nadjeżdżającej kolumny czołgów i transporterów - wspomina Frasyniuk.

W tym czasie w Pafawagu nastąpiło załamanie strajku. Część ludzi zaczęła wychodzić do domu. - Dochodziło nawet do szarpaniny na bramie, bo straż porządkowa usiłowała ich zatrzymać. Okazało się jednak, że pod wieczór wrócili z wałówką i kocami - opowiada Frasyniuk.

Władze też się szykowały. Do pacyfikacji. Miał to być pierwszy poważny szturm na wielki zakład.

Zaczął się w nocy. Czesław Stawicki, który był członkiem RKS-u, pamięta, że w biurowcu Pafawagu, gdzie mieli spać, trwał remont: - Leżało pełno desek, więc zabarykadowaliśmy nimi szerokie dwuskrzydłowe drzwi prowadzące do korytarza na pierwszym piętrze. Wpadli koło czwartej rano, ale zanim sforsowali barykadę, wydostaliśmy się przez okno na teren zakładu, a potem uciekliśmy przez ogródki działkowe.

Frasyniuk: - Zerwali siatkę ogrodzenia i rozbili czołgiem mur. Czołgista oszczędził tylko bramę, pewnie dlatego, że wisiał na niej obraz Matki Boskiej oświetlony żarówką. Za to przejechał po samochodach. Jeden z nich należał do naszego działacza Huberta Hanusiaka. Zaraz później uderzyli na Dolmel.

Przed akcją milicjanci zostali poinformowani, że w zakładzie jest broń palna. Broni nie znaleziono. Przywódców Solidarności też już nie było.

Frasyniuk: - Zadecydowaliśmy, że Piotrek Bednarz, Józek Pinior i ja przebijamy się do następnego zakładu. Wpadliśmy do Hutmenu, a potem do FAT-u. Pamiętam, że przybiegł wtedy taki młody chłopak z Fadromy i powiedział: ''Władek, musisz do nas przyjść, bo ludzie wychodzą do domu. Mówią, że jutro przyjdą strajkować. Jak ja spojrzę w oczy Jurkowi [Jerzy Trociński był przewodniczącym komisji zakładowej - red.], on siedzi, a ja ludzi nie mogę zatrzymać''. Strasznie mi się go zrobiło żal. Został wyznaczony przez Jurka do tajnej komisji zakładowej, ale młodego ludzie nie chcieli słuchać. To było już po pacyfikacji FAT--u (jak wpadli tam zomowcy, to ludzie ukryli nas w takiej maszynie z turbinami w środku. Maszyna pracowała i trzeba było bardzo uważać, żeby nie stracić nóg). Robiło się coraz bardziej gorąco, a my przez tory i do Fadromy! Basia Labudowa biadała: ''Czyś ty, Władek, zwariował? Zachowujesz się jak harcerz!''.

Na zdjęciu: Hutmen zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego

Wpadamy do Fadromy, a tam przed zakładem sznur zomowców. Ludzie w hali już z teczkami, kompletnie zaskoczeni, krzyczą: ''Oni już wchodzą!'' Ja biegnę i wołam: ''Nie możecie zawieść Jurka! Stoimy!''. I tak się zawzięli, że Fadromę dwa razy pacyfikowano, aż w końcu zakład rozwiązano.

Ponowny nabór do zakładu rozpoczęto 22 grudnia 1981 roku, ale 50 osób nie przyjęto. Do 28 grudnia utrzymywano w Fadromie duży oddział wojska, co najlepiej świadczy o nastrojach panujących w zakładzie.

Oprócz Fadromy rozwiązano także Polar i FAT. Pracowników przyjmowano z powrotem tylko pod warunkiem podpisania deklaracji lojalności. Najbardziej ''niewygodnych politycznie'' odrzucono.

Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta

Frasyniuk: -Wróciliśmy z Piniorem i Bednarzem z powrotem do Dolmelu i Pafawagu. Pafawag był kompletnie rozjechany, ludzie wystraszeni, bali się do nas podejść. Pamiętam, stoimy w hali, obok chłopy jak dęby, ręce w tatuażach. Wchodzi mistrz, zaczyna zrywać flagi biało-czerwone i mówi: 'Do roboty, bo was wypier...'. A oni? nic! Ani słowa. Dopiero Józek Pinior doskoczył i wyzwał faceta od Judaszów. Ten się przestraszył, poleciał do kantorka zadzwonić, gdzie trzeba, więc my znowu do Dolmelu. Oni się po pacyfikacji zaraz podnieśli i zaczęli organizować. Może dlatego, że pracownicy Dolmelu byli lepiej wykształceni.

Dlaczego biegaliśmy po zakładach? Ludzie musieli zobaczyć, że są przywódcy i że oni się nie boją. Pamiętam, jak prosiły mnie o przyjście dziewczyny z Elwro. Tam było bardzo trudno się dostać. ZOMO zorganizowało regularne oblężenie. Kobiety własnymi ciałami zastawiały bramę, żeby czołg nie wjechał. Nie można było na to patrzeć. Krzyczały, piszczały, płakały i... stały! Myślałem: 'Boże, jak ten czołgista nie wyhamuje, to po nich przejedzie'.

Na zdjęciach: protest w Fadromie i wojsko na ul. Grabiszyńskiej przed tymi zakładami

Akcja protestacyjna w Elwro trwała do końca tygodnia. Opór zdławiono dopiero po masowych aresztowaniach w nocy z 21 na 22 grudnia. Aż 86 członków partii z Elwro oddało legitymacje. Natomiast pozostali towarzysze w protokole z narady I sekretarzy komitetów zakładowych PZPR dzielnicy Fabryczna uznali, że ''sposób przeprowadzenia interwencji w Elwro był bardzo dobry. Towarzyszyły temu takt i kultura''.

Ze zbiorów Ossolineum

Na zdjęciu: Elwro przed pacyfikacją

Strajki szerzyły się w mieście jak pożar. Stanęły m.in.: Archimedes, Chemitex i Pilmet, Mostostal, Polar, Wrozamet, ASPA, ZETO, Stocznia Rzeczna i ZNTK.

- Strajkowaliśmy, chociaż nie mieliśmy szans - opowiada Henryk Jurecki, wówczas pracownik ZNTK. - Zakład zmilitaryzowano. Z dwóch stron nas otoczyli. Od Trzebnickiej stały czołgi. Pamiętam starszego człowieka z mojej brygady, który płakał, bo jak przechodził, to go zomowiec pałką uderzył. Nie mógł się z tym upokorzeniem pogodzić - wspomina Jurecki.

Strajkowały także wyższe uczelnie i tam również doszło do pacyfikacji. Na Uniwersytecie strajkujący zostali zaatakowani w nocy z 14 na 15 grudnia. Milicjanci i funkcjonariusze SB weszli po rusztowaniach i wybili szyby. Dzięki pomocy Piotra Kaczyńskiego, pracownika obsługującego piec centralnego ogrzewania, kilkudziesięciu strajkujących zdołano ukryć. Pozostali - około 20 osób - zostali zatrzymani przez milicję.

Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta

Szczególnie brutalnie spacyfikowano strajk na Politechnice. Zomowcy 14 grudnia sforsowali bramę od ul. Smoluchowskiego i weszli do budynku A-1.

- Wpadli na pierwsze piętro. Z auli zaczęli wypędzać strajkujących, głównie studentów. Ustawili się wzdłuż schodów i bili spychanych w dół ludzi. To była typowa ''ścieżka zdrowia''. Studenci porozbierani, bo szykowali się do snu... Lali ich okropnie. Straszny widok. Tej pacyfikacji nie przeżył inżynier Tadeusz Kostecki. Dostał zawału serca - opowiada Krzysztof Sosna, uczestnik strajku na Politechnice. - Uderzyli nawet prorektora Andrzeja Wiszniewskiego. Chciał uspokoić zomowców, ochronić studentów i oberwał. Część strajkujących uciekła do piwnic i na strych, ale i tak ich wyłapali. Potem wypchnęli wszystkich na mróz, nie pozwolili się ubrać. Na podłodze zostały plamy krwi i ciało Kosteckiego.

Na zdjęciu: Wojsko przed zakładami Archimedes

Pierwsze dni stanu wojennego zakończyły się sukcesem władz. Zduszono opór w strajkujących zakładach, a związkowi liderzy, którzy ocaleli z pogromu, musieli się ukryć. Konspiracyjne siatki jeszcze nie istniały.

Tylko wrocławska ulica przypominała, że walka się jeszcze nie skończyła. A to ktoś namalował hasło na murze, ktoś rozrzucił ulotki...

Na mocy dekretu o stanie wojennym zawieszona została działalność organizacji, stowarzyszeń i związków zawodowych. Zakazano organizowania strajków i akcji protestacyjnych, zgromadzeń i manifestacji. W sądach wprowadzono tryb doraźny za czyny przeciwko dekretowi o stanie wojennym. Zamknięto granice, wstrzymano międzynarodową i krajową komunikację lotniczą, przerwano łączność telefoniczną i teleksową. Wprowadzono cenzurę przesyłek pocztowych. Zamknięto kina, teatry, przestała wychodzić prasa (we Wrocławiu zaczął się za to ukazywać ''Monitor Dolnośląski'', który pełnił rolę dziennika urzędowego).

Fot. Mieczysław Michalak / Agencja Gazeta

Zmilitaryzowane zostały służby kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne i lecznictwo oraz wybrane zakłady pracy. Do czynnej służby wojskowej powołano dużą liczbę rezerwistów.

Po wprowadzeniu stanu wojennego zaczęła obowiązywać godzina milicyjna, czyli zakaz poruszania się obywateli w miejscach publicznych od godz. 22 do 6 rano. Za złamanie tego zakazu można było trafić przed kolegium albo do aresztu. W pierwszych dwóch tygodniach 1982 roku w województwie wrocławskim zatrzymano 1405 osób, które w nieprzepisowej porze chodziły po ulicach. Szybko okazało się, że większość ukaranych to ?kolejkowicze?. Ludzie po kilkanaście godzin czekali pod sklepami na dostawę towarów, żeby tylko cokolwiek kupić. W ''Gazecie Robotniczej'' ukazał się apel Komendy Wojewódzkiej MO, aby stawać w kolejkach dopiero po godzinie 6.

Na murach, płotach, chodnikach, a nawet autobusach pojawiły się hasła: ''Precz z komuną'', ''Precz z PZPR'', ''Wrona orła nie pokona'', ''Precz z pachołkami Moskwy'', ''Solidarność zwycięży''. W dzień zmywane, zamalowywane, wyskrobywane, w nocy znów wracały. Ulotki i gazetki można było spotkać w najdziwniejszych miejscach, na przykład na sklepowej ladzie w Arturze na placu Grunwaldzkim. Klient podchodził do lady, czytał i odkładał. Kolejka była ogromna, a nikt się nie nudził.

Do Ośrodka ''Pamięć i Przyszłość'' trafił oryginalny powielacz, przez ćwierć wieku zakopany w ogródku na Psim Polu. W latach 80. w ówczesnych zakładach ''Polar'' działała silna organizacja NSZZ Solidarność. Ryszard i Zenon Urbanowiczowie w czasach stanu wojennego zajmowali się drukowaniem ulotek oraz podziemnej gazetki ''U nas'', organu konspiracyjnej Tymczasowej Komisji zakładowej NSZZ Solidarność, działającej na terenie Zakładów Zmechanizowanego Sprzętu Domowego ''Predom-Polar'' we Wrocławiu. W roku 1986, obawiając się rewizji, zakopali powielacz na terenie swojej posesji.

Hełm i raportówka zostały odebrane zomowcowi, który 31 sierpnia 1982 roku tłumił największy masowy protest uliczny we Wrocławiu. Wzięło w niej udział blisko 50 tysięcy osób.

Milicjantów i żołnierzy było około czterech tysięcy. Według historyka dr. Piotra Gomułkiewicza znaczna część tych oddziałów nie miała tarcz ani hełmów. - Bywało, że ich jedynym wyposażeniem były pałki i karabinki automatyczne. Nietrudno zrozumieć, jak iluzoryczna była zdolność tak wyposażonego oddziału do bezkrwawego tłumienia manifestacji, a właśnie tak były wyposażone na przykład niektóre jednostki ROMO [rezerwa milicji - red.] i żołnierze kompanii desantowo-szturmowych. Jeżeli dodamy do tego, że funkcjonariusze niektórych kompanii ZOMO byli w służbie od 14 lipca 1982 roku, a sprzęt, którym dysponował WOP [Wojska Ochrony Pogranicza - red.], zupełnie nie nadawał się do tego typu akcji (wszystkie spalone pojazdy były gazikami WOP), to widać, iż władze nie tylko były kompletnie nieprzygotowane do bezkrwawego tłumienia manifestacji, ale także wykazały się całkowitym brakiem wyobraźni'' (P. Gomułkiewicz, ''Mniejsze zło. Władze stanu wojennego wobec opozycji we Wrocławiu'', Wrocław 1997).

Ośmiu demonstrantów zostało postrzelonych, w tym jeden śmiertelnie. Rannych zostało 16 milicjantów, 4 żołnierzy i 6 cywilów. Straty materialne (zniszczone samochody, autobusy, pobite szyby) oszacowano na 5 mln zł. Zatrzymano 645 osób, z których 48 odpowiadało przed sądem (14 osób uniewinniono), a 425 osób stanęło przed kolegium.

Zatrzymani byli bici przez milicję. Jeden z manifestantów zeznał przed sądem, że przeszedł przez ''ścieżkę zdrowia'' na Łąkowej: - Stali tam milicjanci po jednej i po drugiej stronie korytarza i bili tych wszystkich, którzy szli do toalety. Jeden z milicjantów podnosił każdemu nogę i bił pałką po plecach. (...) Plecy miałem tak obite, że nie mogłem usiąść. Szpaler milicjantów był długi na 30-40 metrów. Około 10 milicjantów stało w tym korytarzu.

Na zdjęciu: W stanie wojennym w kościele św. Doroty były odprawiane msze za ojczyznę, a pod kościołem trwały bitwy z zomowcami.