Kobieca twarz Wrocławia. Spacer śladami ciekawych wrocławianek

To właściwie nie spacer, a spacerek, bo o wrocławskich kobietach można opowiadać bez przerwy. Najlepiej zacząć w kościele Marii Magdaleny. Jest najważniejszą obok elżbietańskiej fary świątynią miasta. Rzeźba patronki stoi na liściastej konsoli obok portalu wejścia głównego. To kopia z 1995 r. ? XIV-wieczny oryginał trafił do wrocławskiego Muzeum Narodowego ? ale nadal budzi zainteresowanie. Nic dziwnego, tradycja zrobiła z niej jawnogrzesznicę, uratowaną przez Chrystusa przed kamienowaniem.

I nic nie pomagają zapewnienia teologów, że Maria Magdalena prowadziła się bez zarzutu. Jak kobieta, to grzeszna. Już św. Tomasz z Akwinu twierdził, że mężczyzna stworzony jest na obraz i podobieństwo Boże, a w córkach Ewy nadal żyje pokusa diabelska. I zwodzi mężczyzn na manowce. Nawet jeśli jest żoną, o czym przypomina Portal Ołbiński wmurowany w południową ścianę kościoła.

Portal pochodzi ze sławnego opactwa benedyktyńskiego na Ołbinie. To fundacja wojewody Piotra Włostowica, najbardziej wpływowego polityka średniowiecznego Wrocławia. Wydawało się, że Włostowic z każdą kobietą sobie poradzi. Żonę zdobył przebojem, został wysłany przez wojewodę Skarbimira z rodu Awdańców jako swat do księżniczki ruskiej Marii Olżanki. Skarbimir chciał ją ożenić ze swoim synem. Maria była znakomitą partią, prawnuczką wielkiego księcia kijowskiego Jarosława Mądrego i krewniaczką Zbysławy, pierwszej żony Krzywoustego.

Włostowic zachował się jak wilk w owczarni i zabrał narzeczoną dla siebie. Razem z dużym posagiem, w skład którego wchodziła bezcenna relikwia św. Stefana ? ?ręka ze skórą, ciałem i paznokciami, poza kciukiem?.

Maria chyba była dobrą żoną, wspierającą męża i bardzo ambitną (jej postać możemy zobaczyć na tympanonie fundacyjnym w kościele NMP na Piasku ? wejście do zakrystii), ale Włostowic został wykończony politycznie przez cudzą połowicę. Kronikarze (mężczyźni) twierdzą, że do jego upadku doprowadziła księżna Agnieszka Babenberg, żona księcia Władysława, synowa Bolesława Krzywoustego.

Włostowic miał powiedzieć księciu (półżartem, podczas męskiej rozmowy), że gdy oni polują, Agnieszka spędza noc z niemieckim wojakiem. Oburzona księżna nie zamierzała puścić płazem obelgi. ?Radą i perswazją nakłania księcia Władysława, by wywarł zemstę na komesie Piotrze, judząc, że jeśli go zostawi w spokoju, książę nie uzyska absolutnie pełnej władzy nad Królestwem Polskim? ? pisał Długosz.

Dalej było jak w hollywoodzkim horrorze: Włostowic został oślepiony i stracił język, a Władysław musiał uciekać do Niemiec, bo ta egzekucja wznieciła bunt przeciwko władcy.

Tyle kronikarze, którzy mogli zmyślać, bo lepiej było zrzucić winę na Agnieszkę, niż obarczyć nią przedstawiciela piastowskiego rodu. Agnieszka była idealnym kozłem ofiarnym. Obca, kobieta, na dodatek wiarołomna.

?Nie ma na tym świecie bestii podobnej złej kobiecie, chociaż bowiem wśród czworonogów lew jest najsroższy, a wśród wężów drakon najdzikszy, to żadnego z nich nie można porównać ze złą kobietą? ? pisał o Agnieszce autor ?Kroniki Piotra Komesa?.

Ale mężczyźni we Wrocławiu jakoś się tych złych kobiet nie bali, za to one wprost przeciwnie: próbowały się wymigiwać od małżeństwa. Tak przynajmniej można wnioskować z faktu, że Wrocław dorobił się Mostka Pokutnic. Łączy na wysokości 46 m wieże magdaleńskiej fary. Legenda mówi, że kłębiące się cienie, które widać było wieczorami na mostku, to dusze lekkomyślnych dziewcząt.

Nieszczęsne istoty za życia zwodziły chłopców i chętnie przyjmowały ich hołdy, ale nie chciały wychodzić za mąż, bojąc się obowiązków domowych. Spotkała ich za to kara na miarę pokuty Tantala. Po śmierci nie wypuszczały miotły z rąk, czyszcząc mostek wzdłuż i w poprzek. Podobno matki przyprowadzały pod kościół nieposłuszne córki, które nie chciały nałożyć czepca małżeńskiego, i ta lekcja poglądowa była skuteczniejsza niż groźba zamknięcia na stryszku o chlebie i wodzie.

Sądzimy, że legendę sprokurowali mężczyźni, ale ten straszak był mało skuteczny, bo lepiej sprzątać jeden mosteczek, niż prać w fosie miejskiej męskie gacie. Poza tym kiedyś małżeństwo mocno skracało życie, i to niemal wyłącznie kobietom. Wystarczy obejrzeć epitafia na ścianach miejskich far ? często widnieje na nich jeden mąż i dwie lub trzy żony oraz gromadka dzieci. Rekordzista, Nicolaus Uthmann, XVI-wieczny kupiec pochowany w kościele św. Elżbiety miał aż dwa tuziny potomstwa.

A rodzenie było do połowy XIX w. niebezpieczną przyjemnością, ryzyko śmierci przy porodzie było równie duże jak na polu bitwy pod Grunwaldem i zagrażało tak samo chłopce, jak królowej. Dane z terenów niemieckich w XVI-XVII w. mówią, że umierało ponad 11 proc. położnic.

Magdaleńska fara to katedra śląskiej reformacji. Tu dr Johann Hess odprawił w 1523 r. pierwsze nabożeństwo ewangelickie, o czym przypomina płyta wmurowana 99 lat temu w zewnętrzną ścianę kościoła, od strony ul. św. Marii Magdaleny, dla uczczenia 400-lecia wystąpienia Marcina Lutra.

Ta płyta jest pomnikiem mężczyzn (obok Hessa uwieczniono najbardziej wpływowych obywateli Wrocławia), ale to kobieta okazała się ozdobą ewangelickich duchownych związanych z tym kościołem.

Katharina Staritz urodziła się we Wrocławiu 25 lipca 1903 r., była córką nauczyciela. Katharina uczyła się w Victoriaschule (dziś I LO przy ul. Poniatowskiego). To ta sama szkoła, do której chodziła Edyta Stein. Całkiem zresztą możliwe, że przyszła święta Kościoła katolickiego uczyła pannę Staritz ? Edyta Stein wykładała w Victoriaschule w roku szkolnym 1916/1917 łacinę, geografię i historię.

Po maturze Katharina studiowała na Uniwersytecie Wrocławskim, a pracę doktorską z teologii obroniła w Marburgu. 1 kwietnia 1938 r. została wikariuszem miejskim przy kościele Marii Magdaleny i zaczęła prowadzić filię berlińskiego biura proboszcza Heinricha Grübera, które udzielało pomocy ewangelikom pochodzenia żydowskiego. Pastor Grüber został za to aresztowany w 1940 r. i wysłany do obozu koncentracyjnego, ale Katharina Staritz nie przestała pomagać Żydom.

W 1941 r. sprzeciwiła się wprowadzeniu w kościołach ?ław pokutniczych? oznaczonych gwiazdą Dawida dla Żydów ewangelików, za co została zwolniona z pracy. Kilka miesięcy później gestapo ją aresztowało.

Trafiła do obozu w Ravensbrück (numer 11575). Została zwolniona dzięki interwencji rodziny York von Wartenburg, związanej z antyhitlerowskim ruchem oporu. Po wojnie pracowała w Kościele ewangelickim w Hesji. Zmarła w 1953 r. we Frankfurcie nad Menem.

Następny przystanek spacerowy warto zrobić w Ratuszu. W Galerii Sławnych Wrocławian są trzy kobiety: księżna Jadwiga, święta żona Henryka Brodatego, Edyta Stein, karmelitanka, patronka Europy, i sławna himalaistka Wanda Rutkiewicz.

Z tej trójki tylko Jadwiga sprawowała władzę, a to w kobiecym świecie duże osiągnięcie. Stworzyła z Henrykiem związek partnerski, liczył się z jej zdaniem. Staroniemieckie imię Hedwigis, pamiątka po babce Hedwidze von Dachau, pochodzi od hebrajskiego słowa ?heth? (życie) i łacińskiego ?vigeo? (być zdrowym, mocnym, mieć władzę). Hedwigis to osoba silna.

Jadwiga zawsze była najpierw księżną, wielką panią, a potem żoną i matką. Uważała, że urodzenie zobowiązuje ją, by była wzorem dla innych. Działała w licznych fundacjach kościelnych, m.in. klasztoru Cysterek w Trzebnicy, zorganizowała wędrowny szpital dworski dla ubogich i hospicjum. Obniżała daniny chłopskie i gromadziła zapasy na czas klęsk żywiołowych. I wspierała męża, który chciał sięgnąć po koronę.

Wprawdzie żadna kobieta nie sięgnęła jeszcze po najwyższą władzę w Ratuszu, ale warto pamiętać o pierwszych radnych. W 1919 r. wrocławianki wprowadziły do rady Annę Friedlaender (z domu Dombrowsky) i Paulę Ollendorf z ramienia Niemieckiej Partii Demokratycznej. Dopiero uzyskały prawa wyborcze i od razu z sukcesem je wykorzystały.

A skoro już stoimy przy Ratuszu, to zwróćmy uwagę na galerię średniowiecznych stanów śląskich, zdobiącą południową elewację. Figury ustawione pomiędzy oknami, w narożnikach wykuszów oraz nad wejściem do Piwnicy Świdnickiej są portretami wybitnych obywateli XIX-wiecznego Wrocławia. Jest wśród nich tylko jedna kobieta ? Helena von Korn, w stroju mniszki. Pochodziła z bardzo wpływowego bankierskiego rodu Eichbornów i była żoną sławnego wydawcy oraz mecenasa Heinricha von Korna. Mąż w stroju mnicha stoi obok. Rzeźby miały mieć banderole z napisami i prowadzić ze sobą dialog, z czego ostatecznie zrezygnowano, uznając, że przechodnie tych tekstów i tak nie zdołają odczytać.

Całe szczęście, bo nie wiadomo, jak zareagowałaby pani Kornowa, gdyż na jej słowa: ?Chciałeś mnie i z radością się o mnie starałeś?, mąż miał odpowiedzieć: ?Ale cię nie znałem i gorzko pożałowałem?.

Wrocławianki były chyba temperamentne, sądząc po rzeźbach Birbanta i Kłótnicy nad wejściem do Piwnicy Świdnickiej. On z dzbanem, ona z trzewikiem. Mikołaj Fabri, średniowieczny kaznodzieja, na którego tekstach uczyli się wrocławscy moraliści, radził, żeby żonę traktować jak dorsza, który nie jest dobry i użyteczny, jeśli się go nie rozmiękczy delikatnie biciem. ?Postępuj według Księgi Mądrości: ?Serce harde uderz laską? ? tłumaczył Fabri. W tym przypadku mamy jednak wyraźnie do czynienia z dobrą zmianą.

Wędrując po Rynku, warto też przystanąć przy dawnym banku Heimannów (nr 33-34, u zbiegu z Kurzym Targiem). Dom bankierski E. Heimann & Co został założony w 1819 r. i szybko stał się jednym z najbardziej znanych prywatnych banków we Wrocławiu.

Fundacja Heimanna wprowadziła na ulice Wrocławia elektryczne tramwaje, więc miasto to nazwisko świetnie znało. Ba, cały kraj je znał, bo Paula Heimann (po pierwszym mężu, dziennikarzu ? Reznicek, po drugim, kierowcy rajdowym ? Stuck) była wielokrotną mistrzynią Niemiec w tenisie. A poza tym dziennikarką i kierowcą rajdowym. Potrafiła czerpać z życia co najlepsze.

Z Rynku idziemy Świdnicką do kościoła św. Doroty. Portal świątyni od strony ul. św. Doroty zdobi piękna rzeźba męczennicy z Cezarei, bardzo czczonej we Wrocławiu. Patronat nad świątynią, ufundowaną w 1351 r., Dorota oficjalnie dzieli ze Stanisławem, pierwszym polskim biskupem męczennikiem, oraz Wacławem, księciem i bohaterem narodowym Czech, ale już dawno usunęła ich w cień. A poza tym mało brakowało, a znalazłaby się w herbie Wrocławia. Herb pochodzi z 1530 r., a stosowny dyplom herbowy wystawiła miastu w Pradze kancelaria królewska władcy czesko-węgierskiego Ferdynanda I.

Okazało się, że na dyplomie herbowym pierwotnie zamiast św. Jana Ewangelisty znalazła się św. Dorota. Wszystkiemu winny był wrocławski pisarz miejski. Robiąc dla królewskiej kancelarii opis herbu pożądanego przez Wrocław, pomylił się i zamienił Jana Ewangelistę na Dorotę. Zatuszowanie sprawy kosztowało radnych astronomiczną sumę 1,3 tys. florenów, równowartość stada 250 koni. Opłaciło się, w mieście o aferze herbowej nie dyskutowano, a rajcy dostali właściwego świętego.

Ale Dorota nie chciała tego miejsca opuścić bez walki i znalazła we Wrocławiu grupę wielbicieli. Chcieli herbu parytetowego, z mężczyzną (św. Janem Chrzcicielem) i kobietą. Dorocie w herbie poświęcano wiersze, a malarze malowali ją w całej krasie kobiecej urody, niczego nie ukrywając. Dziewicę z Cezarei można na przykład oglądać na wspaniałej luterańskiej Biblii, wydanej w Wittenberdze w 1618 r.