Dolnośląskie zabytki techniki. Warto je odwiedzić [PRZEGLĄD]

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska od lat próbuje uratować to, co najcenniejsze z industrialnego dziedzictwa regionu.

- Dolny Śląsk rozwinął się poprzez przemysł. To dzięki niemu Wrocław urósł z sześćdziesięciotysięcznego miasta na początku XIX wieku do sześciuset tysięcy mieszkańców pod jego koniec. Pamiętanie o tym to jest nasz obowiązek. Niestety, obiekty związane z gospodarczymi dziejami często niszczeją i są wyburzane - mówi dr Piotr Gerber, prezes fundacji.

I dodaje: - Ratowanie starych fabryk nie jest łatwe. Dla konserwatorów zabytki techniki nie mają większej wartości; musimy ich przekonywać, że nie tylko kościoły i zamki są godne ochrony. A dopóki nie są wpisywane do rejestru zabytków, będą wyburzane. Właściciele nie chcą bowiem płacić wysokich podatków od nieruchomości, których nie wykorzystują.

Żeby upowszechnić wiedzę o przemyśle dolnośląskim, fundacja organizuje kolejny Festiwal Zabytków Techniki. W sobotę i niedzielę (12 i 13 sierpnia) zaprosi mieszkańców regionu do miejsc związanych z industrialną historią Dolnego Śląska. My prezentujemy plan wycieczki już dziś.

Wiry to niewielka miejscowość w okolicach Sobótki, z widokiem na Ślężę. Przez lata wydobywany był tam magnezyt: minerał, w którym większość stanowi magnez, używany m.in. do produkcji nawozów mineralnych, tynków czy pasz dla bydła.

Kopalnię uruchomiono w 1956 roku, a zamknięto dwanaście lat temu. - Obecnie nie opłaca się prowadzić podobnych zakładów; podziemne kopalnie zostały wyparte przez te odkrywkowe - wyjaśnia Michał Budziszewski z kopalni.

Od trzech tygodni można zwiedzać podziemia dawnego zakładu. To najdłuższa trasa turystyczna na Dolnym Śląsku: z 25 kilometrów sztolni można przejść aż 13 kilometrów. Zwiedzający w półmroku, wyposażeni w kaski i latarki, muszą przeciskać się wąskimi sztolniami i chodnikami.

mako

Najpierw jednak trzeba zejść 100 metrów pod ziemię tzw. chodnikiem upadowym. - W innych kopalniach budowano dźwigi, a tutaj trzeba było pokonywać na nogach odległość dwudziestu pięter. Sztygar mówił mi, że tę drogę przemierzał pięć razy dziennie, w jedną i drugą stronę - opowiada Budziszewski.

Tym samym chodnikiem wydobywany był urobek, dlatego też obok ścieżki wybudowano tory dla wagoników. W środku zachowały się oryginalne tabliczki, wagoniki, wyłączniki i inne elementy wyposażenia.

W środku panuje stała temperatura. - Niezależnie od pory roku i temperatury na zewnątrz, wewnątrz jest zawsze piętnaście stopni i dziewięćdziesiąt procent wilgotności powietrza - podkreśla Budziszewski.

mako

Kopalnia ma swoje ujęcie wody o wydajności dwóch tysięcy litrów na minutę. Budziszewski: - Przyjeżdżają tu wrocławianie, żeby napełnić swoje baniaki. Nasza woda jest bardzo dobra i niezwykle czysta.

Obiekt czynny w godzinach 9-18, wejście o każdej pełnej godzinie. Bilet normalny kosztuje 25 zł, ulgowy 19 zł. Podczas festiwalu, przy okazaniu biletu wstępu do Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku, bilet można będzie kupić za 16 zł

Dojazd: samochodem 48 kilometrów z centrum Wrocławia przez ul. Karkonoską, drogę nr 35, Sobótkę i Mysłaków; komunikacją zbiorową: o 9.51 pociągiem z Wrocławia Głównego do Świdnicy, potem przesiadka na autobus do Wir, odjazd o 11.05.

Wielki ceglany młyn z charakterystyczną wieżą i wielkimi silosami zbożowymi, góruje nad okolicą podsudeckiego miasteczka. Początki sięgają 1837 roku, kiedy to Carl Hilbert założył młyn w Bielawie. Potem przeniósł się do Dzierżoniowa, wykupując dawną farbiarnię nad rzeką Pilawą. Lokalizacja była lepsza - do Dzierżoniowa już wtedy dojeżdżał pociąg.

Budynek z 1868 r. ostateczny kształt zyskał w 1935 r., kiedy to młyn parowy zastąpiono młynem elektrycznym, a obiekt podwyższono do pięciu pięter. - W 1945 r. młyn został przejęty przez Rosjan, którzy oddali go polskim władzom dopiero po sześciu latach - mówi Mieczysław Rzepisko, wieloletni pracownik młyna.

To jeden z pierwszych młynów parowych w tej części Europy i jeden z pierwszych elektrycznych. Nadal można zobaczyć tu maszyny do mielenia. - Maszyny przesuwały zboże w górę i w dół, przez sześć kondygnacji. Ziarno musiało być zmielone wielokrotnie, by powstała z niego mąka - wyjaśnia Rzepisko. Zachowały się też "zjeżdżalnie": drewniane ślimaki, przez które przekazywane były worki z mąką.

mako

W ubiegłym roku zakład został zamknięty i kupiony przez fundację. - Obecnie produkcja mąki jest coraz mniej opłacalna, bo Polacy coraz mniej jej używają. A fabryka wymagałaby wielomilionowych inwestycji, żeby dalej funkcjonować - mówi Rzepisko. Produkcję zakończono w listopadzie. Teraz wszystkie urządzenia są czyszczone z odpadków, które nagromadziły się przez lata użytkowania młyna.

Co jednak najważniejsze, sam obiekt wygląda podobnie jak 80 lat temu. - Zależy nam na autentyczności i cieszymy się, że maszyny zostały na miejscu i nie zostały wymontowane. Często architekci ze swoją wizją próbują zmieniać zabytkowe obiekty. A tu są nawet oryginalne tabliczki na maszynach, a także BHP-owskie tablice z lat PRL-u - podkreśla Piotr Gerber.

Miłośnicy zabytków mają plany, by w przyszłości obiekt udostępnić zwiedzającym, tak żeby można było zobaczyć, jak wyglądał proces produkcyjny. Zastanawiają się również nad urządzeniem tam restauracji.

mako

Obok młyna, z jego dachu, można podziwiać ruiny fabryki Silesiana. - Dolny Śląsk kiedyś słynął z fabryk włókienniczych, były ich setki. A teraz nie ma ani jednego zakładu, w którym można by zobaczyć działające maszyny - rozkłada ręce Piotr Gerber.

Festiwal to jedyna okazja, by odwiedzić młyn, który normalnie jest nieczynny. Można go zwiedzać w godz. 10-16, bilety w cenie 10 złotych dostępne na miejscu.

Dojazd: samochodem 60 kilometrów przez ul. Karkonoską, drogę S-8 i nr 8 do Łagiewnik, potem drogą nr 384 do Dzierżoniowa, do ul. Batalionów Chłopskich; bezpośrednim pociągiem z Wrocławia o 9.51 i 13.49 (czas ok. godzinę i 25 minut) lub z przesiadką w Jaworzynie Śląskiej o godz. 10.54; z dworca ok. kilometra ulicami Sienkiewicza i Kopernika.

Jaworzyna Śląska to ważny węzeł kolejowy: tutaj spotykają się Śląska Kolej Górska, łącząca Wrocław z Jelenią Górą, z magistralą podsudecką (Legnica - Kamieniec Ząbkowicki).

W kolejowym miasteczku można podziwiać ponad 150 lokomotyw i wagonów z różnych lat. Ośrodek, którego sercem jest półkolista lokomotywownia z początku XX wieku oraz wielka obrotnica (urządzenie do ustawiania lokomotyw na konkretny tor), działa od 2004 roku.

Wyjątkowo cennym eksponatem jest jedyny sprawny normalnotorowy parowóz Dolnego Śląska: polska lokomotywa parowa TKt48-18 z 1951 r. W zbiorach jest też m.in. najstarsza w Polsce nadal czynna lokomotywa spalinowa Deutz z 1940 roku. - Wśród dzieci najbardziej popularna jest lokomotywa "Tomek", pomalowana na niebiesko-czerwono, jak ta z serialu dla dzieci "Tomek i przyjaciele" - mówi Maciej Mądry z muzeum.

Największym marzeniem muzealników jest remont lokomotywy Pt31. - Gdy myślimy o przedwojennej polskiej kolei, kojarzymy głównie luxtorpedę, a ona była przecież produkcji austriackiej. A ta lokomotywa to prawdziwe arcydzieło polskiej myśli technicznej, pierwszy polski parowóz pośpieszny. Skonstruowany w 1931 r., 13 lat po odzyskaniu niepodległości w kraju, który nie miał tradycji tego typu - wyjaśnia Mądry. Koszty są jednak ogromne: szacuje się je na ponad 6 mln zł.

Od niedawna można przejechać się oryginalnym parowozem po trasie w muzeum. Jej atrakcją jest zapadnia kolejowa: duża konstrukcja w kształcie sześcianu. - Nie jest łatwo wyciągnąć koła z kilkudziesięciotonowego parowozu. Dlatego w 1914 r. wybudowano wielką budowlę, którą można podnieść każdy pociąg. Chcemy przywrócić jej sprawność - wyjaśnia Mądry.

mako

Niecodziennym zabytkowym składem można też ruszyć w dłuższą trasę. Do 13 września w weekendy na trasie z Jaworzyny do Dzierżoniowa i z powrotem kursuje lokomotywa parowa oraz trzy przedwojenne wagony osobowe serii Ci28 i Bi29 z lat 1928-1930. Wyjazd z dworca PKP w Jaworzynie o 10.07 i 14.52; powrót z Dzierżoniowa o 12.25 i 16.23. Bilet Jaworzyna - Świdnica kosztuje 15 zł (10 zł ulgowy); do Dzierżoniowa - 30 zł (18 zł ulgowy).

Odwiedzając muzeum, można też zjeść w stylowym "Bistrze Kolejowym", które jest urządzone w starym barze Wars, wycofanym z eksploatacji w połowie lat 90. XX wieku. Do oryginalnego wystroju należą m.in. nalepki o zakazie korzystania z komputerów. Można też zamówić nocleg w odrestaurowanych wagonach sypialnych PKP z lat 70.

Muzeum czynne jest codziennie w godz. 10-18. Ceny biletów: dla dorosłych 17 zł, dzieci i młodzież ucząca się 13 zł, bilet rodzinny 50 zł dla rodziców z dwojgiem, lub więcej, własnych dzieci, dzieci do lat 3 nieodpłatnie. Bilety na przejazd trasą parowozową 10 zł. Przy okazaniu biletu wstępu do Kopalni Wiry w trakcie festiwalu bilety wstępu z rabatem 10 proc.

Dojazd: samochodem 58 kilometrów z centrum Wrocławia przez autostradę A4, drogę krajową nr 5, drogę w stronę Żarowa i potem skręcając w stronę Piotrowic Świdnickich i Jaworzyny Śląskiej; pociągiem z Dworca Głównego o godz. 9.20, 10.54, 13.10, 13.49, 15.09, 16.20 (czas przejazdu ok. 40-45 minut).

To najstarszy dworzec w obecnej Polsce. Wybudowała go w 1842 r. spółka Kolej Górnośląska, wraz z otwarciem pierwszego na Śląsku odcinka torów do Oławy.

- To dzięki kolei mógł się rozwijać przemysł: koleją przewożono węgiel, rudy metali - mówi Maciej Mądry, zastępca dyrektora Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa. - Rozwój kolei był tak silny, że budynek przestał wystarczać i już dwadzieścia lat później zbudowano dzisiejszy Dworzec Główny.

Najstarsza linia kolejowa w Polsce

Obiekt zachował się dość dobrze, widać m.in. bogato zdobione drzwi. Niestety, obecnie dworzec niszczeje. - Prywatny właściciel nie ma pomysłu na to, jak wykorzystać ten obiekt - uważa Mądry.

Ostatnio spłonęła część dworca należąca do PKP. Do tej pory nie jest znana przyczyna pożaru.

Dojście od strony ul. Małachowskiego, niedaleko Dworca Głównego we Wrocławiu.

Budowa zakładów kolejowych na wrocławskich Hubach wiąże się z nacjonalizacją kolei pod koniec XIX wieku. Do dziś zachowały się ceglane hale, w których przechowywano pojazdy kolejowe.

- Najpierw koleje były budowane przez prywatne spółki. Państwo pruskie uznało jednak, że jednolity system transportowy jest potrzebny dla celów wojskowych i gospodarczych. Dlatego obok najważniejszego dworca powstały hale dla lokomotyw - opowiada Maciej Mądry. Kompleks powstawał w latach 1890-1910. Zachował się, mimo że podczas II wojny światowej był jednym z celów amerykańskich bombardowań.

W architekturze można znaleźć prawdziwe perełki. - Przyjeżdżają tu np. studenci Politechniki, by zobaczyć oryginalne słupy z żeliwa, odlewane po jednej czwartej i nitowane - mówi Aleksander Stefanowicz z firmy Dolkom, która dzisiaj zarządza obiektem, a zajmuje się remontem infrastruktury kolejowej.

Dojście: idąc ul. Hubską od strony ul. Dyrekcyjnej, skręcając w lewo naprzeciwko policji drogowej.

Podczas festiwalu będzie można odwiedzić też nadal czynne zakłady porcelany stołowej Karolina w Jaworzynie Śląskiej. Zaplanowano dwa sobotnie wejścia do fabryki o godz. 10 i 10.30 z ograniczoną liczbą miejsc (20 osób). Konieczna jest wcześniejsza rezerwacja: trzeba wysłać maila na adres rezerwacje@muzeatechniki.pl.

Przewidziano też zwiedzanie z przewodnikiem dawnej stacji uzdatniania wody w Świdnicy (ul. Bokserska 10). Jedno wejście do stacji na 20 osób rozpocznie się w sobotę ok. 10.30; konieczna wcześniejsza rezerwacja pod powyższym adresem.

Tego obiektu nie można jeszcze zwiedzać, bo na razie placówka jest w organizacji. Fundacja kupiła XVI-wieczny renesansowy folwark z fosą, w którym chce z kolei pokazywać historię przemysłu rolno-spożywczego.

- Bogactwo Dolnego Śląska wzięło się z rolnictwa. To stąd mamy tyle pałaców czy zamków - podkreśla dr Gerber. - Ten pałac to dobre miejsce, by opowiedzieć o dolnośląskim przemyśle. Nie był zamieszkiwany przez właściciela, ale przez zarządcę, który organizował tu cały biznes.

Już odremontowano stodołę, w której ustawiono zbierane przez fundację maszyny rolnicze. W głównym zamku udało się wykonać już m.in. badania archeologiczne oraz częściowy remont dachu.

Przedstawiciele organizacji mają liczne pomysły na funkcjonowanie muzeum. - Powstanie tu żywa ferma, na której będzie można poznać dawne metody przeróbki płodów rolnych. Chcemy pokazać m.in., jak produkowano piwo - zapowiada Gerber.