"Jest to najbardziej znane miejsce w całym mieście - nie tyle z powodu swego uroku czy zbawiennej mocy, nie tyle z racji wspaniałości świątyń i budowli, lecz stąd, że jest siedzibą i ośrodkiem władzy religijnej, miejscem schronienia wspólnym dla całego duchowieństwa z prowincji" - pisał o Ostrowie Tumskim Bartłomiej Stein, autor XVI-wiecznego opisu Wrocławia.
Jeszcze na początku XIX stulecia Ostrów Tumski był niewielką wyspą odrzańską. Dopiero w 1824 roku, gdy zasypano odnogę rzeki przecinającą plac Katedralny po jego wschodniej stronie, utracił wyspiarski charakter. Aby się nań dostać, trzeba było przekroczyć most Tumski (zwany w języku Wergiliusza Pons Cathedralis), będący granicą, za którą obowiązywała jurysdykcja kościelna.
Terra sancta Wrocławia wymagała oczywiście odpowiedniego poszanowania. Przedstawiciele władzy świeckiej, z książętami włącznie, byli zobowiązani zdjąć nakrycia głowy z chwilą przekroczenia mostu. Aby nie zapomnieli, kto tam rządzi - ostatni bastion władzy świeckiej, czyli zamek książęcy, został w 1439 roku definitywnie przekazany Kościołowi - musieli minąć na moście słup graniczny z herbami biskupstwa. Od 1504 roku sąd miejski nie mógł ścigać przestępców poza tę granicę i nawet najbardziej zatwardziały grzesznik miał szansę dostać na wyspie azyl. Tak było aż do roku 1810.
Budowa mostu Tumskiego w 1889 r. Źródło: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego/Fotopolska.eu
Miasto nie było tym zachwycone, oburzając się obłudnie, że czarne owieczki nie bieleją pod duchowną opieką. Wprost przeciwnie. O należącej do kanoników piwiarni na Ostrowie Tumskim powiadano w XV wieku, że jest siedliskiem hazardu i przestępców uciekających przed karzącą ręką miejskiej sprawiedliwości.
Bartłomiej Stein nazywał wyspę "miastem księży", wyliczając, że mieszka ich tam 245, w tym 57 kanoników katedralnych i kolegiackich (od Świętego Krzyża). Przesadzał wprawdzie, bo tylko część członków kapituły rezydowała tu na stałe, ale i tak było to imponujące skupisko dostojników kościelnych. Oprócz monumentalnych kościołów budowano tu okazałe rezydencje, łaźnie, jatki, winiarnie, karczmy itd.
"Na całej wyspie jest sześćdziesiąt domów prywatnych, trzydzieści kościelnych i tyleż innych. Przez jej środek biegnie szeroka ulica, która prowadzi do fasady największej świątyni" - pisał Stein. Ta szeroka ulica to oczywiście Katedralna. Za czasów Steina nie miała jeszcze nazwy. Rejon ten określano potocznie "koło katedry", "przy katedrze". Dopiero w 1824 roku pojawiła się oficjalnie Domstrasse, czyli Katedralna.
Nad przebiegiem Katedralnej czuwał sam biskup, a samowola budowlana była srogo karana. Gdy kapituła świętokrzyska w 1375 roku usiłowała zbudować ciąg budynków gospodarczych, m.in. piekarnię i ogrodzenie, zamykające w pobliżu kolegiaty ulicę Katedralną, została przez biskupa dwukrotnie obłożona klątwą.
Byli oczywiście tacy, co się nie bali gniewu swego pasterza i wznosili domy poza ustaloną linią zabudowy, przez co ulica uległa zwężeniu o jedną trzecią szerokości zaplanowanej w końcu XIII i początku XIV wieku, zyskując nieco wygiętą linię.
Stały tu najokazalsze domy dostojników kościelnych, kanoników kapituły katedralnej i kolegiackiej (członkiem tej ostatniej był m.in. Mikołaj Kopernik). Nic w tym dziwnego, skoro Katedralna była pryncypalną ulicą Ostrowa Tumskiego, wybrukowaną już w 1544 roku.
W takich warunkach łatwo było o grzech pychy. Walczono z nią moralizatorskimi sentencjami. Na fasadzie domu przy Katedralnej 9 do dzisiaj widnieją napisy: "Non viri locis sed loca viris efficiuntur honorata", co znaczy - "Mężowie nie z powodu siedzib, lecz siedziby z powodu mężów stają się sławne", oraz "Non domo dominus sed domus domino honestanda" - "Nie dom zdobi pana, lecz pan zdobi dom".
"Zaszczytne miejsce zajmuje kuria biskupia. Jej bardzo szeroki wewnętrzny dziedziniec jest z czterech stron otoczony budynkami... Budynek kurii dochodzi do brzegu rzeki i połączony jest z katedrą arkadą, na której jest dogodne przejście do świątyni. Jego wewnętrzne ściany są różnokolorowe, zewnętrzne natomiast - namalowanymi z niepoślednim kunsztem scenami różnych wydarzeń i podobiznami wybitnych ludzi" - tak Stein opisywał siedzibą biskupów.
Arkady już nie ma, pałac pozostał i jak twierdzi Adam Żurek, jest jedynym w Polsce przykładem siedziby biskupiej konsekwentnie rozbudowywanej od poł. XIII wieku po połowę naszego stulecia. Zniszczony w 1759 roku podczas pożaru, który strawił większość zabudowy Ostrowa Tumskiego, był początkowo odbudowywany w stylu klasycystycznym przez Karla Gotharda Langhansa. Zamierzał on wyburzyć skrzydło północne i otworzyć od strony ulicy wielki dziedziniec. Jednak po kolejnym pożarze pałacu w 1791 roku zrezygnowano z projektu Langhansa, a odbudowę skończył Karl Gottfried Geissler, któremu budynek zawdzięcza okazały portyk, wsparty na dwóch parach jońskich kolumn.
Fot. Kamila Kubat / Agencja Gazeta
W czasie oblężenia Festung Breslau pałac został zniszczony. Odbudowany w uproszczonych formach, stał się siedzibą Instytutu Niskich Temperatur i Kurii Arcybiskupiej. Po 1989 roku Instytut wyprowadził się, a jego pomieszczenia zajął Papieski Fakultet Teologiczny.
Papieski Wydział Teologiczny w 1915 r. Fotopolska.eu
Metropolici wrocławscy rezydują od zakończenia ostatniej wojny w dawnym domu prepozyta, czyli przewodniczącego kapituły katedralnej, pod numerem 11, choć gabinet do oficjalnych przyjęć mają w siedzibie Kurii.
Fot. Maciej Świerczyński / Agencja Gazeta
Pierwotna rezydencja dla drugiego po biskupie dostojnika kościelnego została wzniesiona w drugiej połowie XIII wieku jako wieża mieszkalna. U schyłku średniowiecza straciła widocznie już wszelkie powaby i wygody, bo Nikolaus Czeppel, prepozyt w latach 1496-1515, uważał ją za "zbudowaną wcześniej niż miasto". Ponieważ nie rezydował we Wrocławiu, wieża pozbawiona gospodarza bardzo podupadła. Mimo to wykorzystywano ją na mieszkanie dla znaczniejszych gości (być może była to delikatna sugestia, że powinni opuścić już gospodarzy), np. Johannesa Magnusa, biskupa Uppsali.
Wieżę rozebrano ostatecznie po pożarze w 1791 roku, a istniejący dzisiaj budynek wzniesiono w głębi działki w poł. XVIII wieku. Nie został zniszczony w czasie wojny, dzięki czemu stał się od początku siedzibą arcybiskupów wrocławskich. Uszkodzone oficyny obniżono o jedną kondygnację, a na miejscu klasycystycznej bramy, zasłaniającej pałac, umieszczono żelazną kratę pochodzącą z jednej ze zniszczonych willi, znajdującej się w południowej części miasta. Warto jej się przyjrzeć - wśród kunsztownych ornamentów umieszczono wykonany przez kowala Ryszarda Mazura herb ks. kardynała Henryka Gulbinowicza, piątego po wojnie lokatora prepozytówki.
Ostrów Tumski słynął z pięknych ogrodów, które rozciągały się na tyłach kościelnych rezydencji. Najwspanialsze otaczały oczywiście rezydencję biskupa. Wśród nich wyróżniał się osiemnastowieczny "Ogród radości". Urządził go biskup Franciszek Ludwik Neuburg, ten sam, który ufundował przy Katedralnej dom dla katolickich sierot pochodzenia szlacheckiego. Dziś znajduje się tam m.in. siedziba duszpasterstwa akademickiego, popularna "czwórka".
MIECZYSŁAW MICHALAK
Ogrodu już nie ma, ale zachowała się barokowa, przyścienna fontanna, a właściwie duża muszla z szarego marmuru sławniowickiego, osadzona na cokole z białego kamienia. Fontannę ozdabiała nie zachowana do dzisiaj figura. Kiedy więc prawie 40 lat temu fragmenty fontanny osadzono na ścianie pawilonu ogrodowego przy Katedralnej 10, ustawiono na niej rzeźbę św. Klary, pochodzącą z elewacji zburzonego po wojnie młyna z Wyspy Słodowej.
Ogrody były wprawdzie niewielkie, ale starannie wypielęgnowane, bez śladu grządek warzywnych, założone najczęściej na dwóch poziomach, opadających ku rzece. Ozdabiano je dodatkowo kamiennymi balustradami, wazonami i rzeźbami.
Widać Ostrów Tumski jawił się mieszkańcom Wrocławia niczym mityczna Arkadia, skoro produkowali makabryczne legendy o jej mieszkańcach. Uznali chyba, że nawet osobom duchownym należy przypominać o kruchości ludzkiego żywota.
Jedna z legend mówi, że jeżeli kanonik albo wikary znajdzie na swoim krześle w katedrze białą różę, w ciągu trzech dni opuści ten padół łez. W dziewiętnastym wieku popularna była opowieść o młodym księdzu, który otrzymał złowróżbny kwiat, a chcąc zmienić wyrok, położył różę na krzesło najstarszego kanonika. Na nic zdał się ten podstęp - nim minął przepisany termin, bicie dzwonów żegnało młodzieńca, odprowadzanego na ostatni spoczynek.
Inna legenda mówi, że znaki zwiastujące śmierć jednego z kanoników pojawiają się w dzień św. Wincentego z Saragossy, patrona kapituły katedralnej. Strwożeni świadkowie zaklinali się, że 22 stycznia słyszeli bicie w dzwony, modły i śpiewy, choć kościół był pusty. Czasem przez nawę przesuwał się orszak pogrzebowy, a na katafalku pojawiała się trumna. Enderwitz w "Breslauer Sagen und Legenden" twierdził, że po obu stronach chóru wmurowano dwie tablice z łacińskimi napisami, które tę legendę opowiadały. Nie ma już dziś tych tablic, ale zjawy także przestały się pojawiać.
Wbrew pozorom życie na Ostrowie Tumskim nie było błogostanem. Wojny, zarazy, pożary nie omijały tego pięknego zakątka miasta. W czasie wojny trzydziestoletniej, w latach 1632-1634, protestanckie wojska szwedzkie i sasko-brandenburskie zrabowały i zdewastowały wyspę. Wybuchł groźny pożar, który zniszczył dach oraz hełm z częścią murów południowo-zachodniej wieży katedry. Spłonęły także dachy kościołów św. Piotra i Pawła, św. Idziego oraz biblioteka kapitulna z większością zbiorów. Z wież katedry i kościoła św. Krzyża zabrano dzwony. W górnym kościele kolegiaty świętokrzyskiej odprawiano nabożeństwa ewangelickie, a w dolnym kawaleryjskie konie żuły owies.
Groźne pożary niszczyły Ostrów Tumski także w latach 1759 i 1791.
Namacalnym śladem jednego z tych kataklizmów jest kamienna głowa młodego mężczyzny, znajdująca się na południowej wieży wrocławskiej katedry, zaraz za narożnikiem, poniżej okien dzwonnicy. Jak mówi legenda, głowa pojawiła się w 1632 roku, gdy Wrocław ogarnięty był gorączką wojny trzydziestoletniej, i jest przestrogą dla ojców mających panny na wydaniu.
Żył sobie ongiś we Wrocławiu pewien złotnik, którego jedyna córka zadurzyła się w czeladniku. Ojciec, ceniący nade wszystko ludzi o pełnej sakiewce, wyrzucił biedaka z domu i zabrał się za wybijanie córce z głowy niewczesnego uczucia. Tymczasem młodzian okazał się ze wszech miar zaradny. Uratowany przez zbójców od śmierci głodowej, wkradł się w ich łaski i został wpuszczony do zbójeckiego skarbca w Sudetach. Przez dwa lata łupił podróżnych na drodze, a gdy jego kompanioni zostali wyłapani, zagarnął skarby i wrócił do Wrocławia.
Chcąc zaimponować teściowi, wysypał na stół zawartość worka z biżuterią. Posypały się drogocenne kolie, bransolety i pierścienie. Traf chciał, że stary złotnik rozpoznał w jednym z pierścieni własność przyjaciela, niedawno zabitego na drodze. Ponownie więc wyrzucił epuzera z domu. Czeladnik postanowił jednak zemścić się. Podłożył ogień pod dom złotnika, a potem wbiegł na południową wieżę katedry, żeby przez otwór w murze nasycić oczy widokiem ognia. Niestety, ogień buchał coraz większy i niebezpiecznie zbliżył się do katedry. Podpalacz zapragnął uciec, lecz nie mógł. Ściana oplotła jego szyję i poczuł, że zamienia się w kamień. I tak w stanie bezżennym pozostał na wieki.
Wrocławska Arkadia nie uniknęła wojen i pożarów. Płonęły kościoły Wyspy Tumskiej, płonęła też wielokrotnie katedra. Zawsze jednak wracała do dawnej świetności. Aż przyszła Wielkanoc 1945 roku. Nad Festung Breslau rozszalało się piekło. Radzieckie naloty zniszczyły hełmy wież, które spadły na dachy naw. Świątynia obróciła się w kupę gruzów. Ocalały tylko trzy kaplice - Elektorska, św. Elżbiety i Najświętszego Sakramentu oraz część sklepień obejścia chóru i naw bocznych. Wydawało się, że odbudowanie katedry jest niemożliwe. Zaczęto się nawet zastanawiać, czy nie lepiej wznieść nową świątynię, a ruiny zachować jako memento. Na szczęście nie zrobiono tego. Bo gdzie chodzilibyśmy na magiczne spacery?
Ostrów Tumski po bombardowaniach w 1945 r. Źródło: Centralne Archiwum Wojskowe
)Fot. Maciej wierczyski / Agencja Gazeta
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze