Złoto, klejnoty, dzieła sztuki. Jakie skarby odkryto na Dolnym Śląsku [ZDJĘCIA]

To chyba najsłynniejsze znalezisko na Dolnym Śląsku. Cała Europa go pożąda i wypożycza na prestiżowe wystawy. Przez 650 lat leżał pod ziemią w centrum Środy Śląskiej. Aż do 24 maja 1988 r., gdy koparka zanurzyła łyżkę w dole wykopanym pod fundamenty nowych domów. Z łyżki zaczęło się sypać szczere złoto. Wiadomość o odkryciu szybko przyciągnęła poszukiwaczy amatorów, ale służbom archeologicznym udało się odzyskać część klejnotów. Przypuszcza się, że ich ostatnią właścicielką była Blanka de Valois, żona króla czeskiego Karola IV Luksemburskiego, później cesarza rzymskiego.

Fot. A. Podstawka/materiały Muzeum Narodowego we Wrocławiu

Najcenniejszym elementem skarbu jest korona z początku XIV w., zdobiona naprzemiennie trójlistnymi plakietami z barwną emalią i dużymi szafirami oraz mniejszymi: granatami, akwamarynami, szmaragdami, spinelami, tektytami i perłami.

Drugim pod względem wartości klejnotem jest kolista zapona ozdobiona pośrodku kameą z chalcedonu, z przedstawieniem orła. Dookoła kamei oraz na zewnętrznym kręgu zapony umieszczone są szlachetne kamienie: granaty i szmaragdy. W kręgu zewnętrznym zachował się szafir oraz perły w wieńcach szmaragdów i granatów. Zapony tego typu służyły do spinania ceremonialnych płaszczy dworskich oraz szat koronacyjnych i liturgicznych.

Fot. A. Podstawka/materiały Muzeum Narodowego we Wrocławiu

- My we Wrocławiu ciągle czegoś szukamy, scalamy. Każdy powrót do domu jest wielką radością, a historia Madonny dowodzi, że zawsze jest nadzieja na odnalezienie zaginionych skarbów miasta - mówił wiceprezydent Adam Grehl.

Nic nie wskazywało jednak, że akurat ta rzeźba ocalała. Przetrwała wprawdzie oblężenie Festung Breslau, stojąc na zachodniej elewacji kościoła św. Marii Magdaleny (koło północnej wieży), ale 17 maja 1945 r. zmiotła ją eksplozja, która rozpruła południową wieżę kościoła i poważnie zniszczyła fasadę świątyni z głównym portalem.
Nikt dokładnie nie wie, co się wtedy stało. Przypuszcza się, że Sowieci podpalili skład benzyny albo zdetonowali skład amunicji zgromadzonej przez obrońców Festung Breslau na poszczególnych kondygnacjach wieży.
Jeszcze w 1949 r. korpus i głowa leżały w świątyni, co udokumentowano na zdjęciach. Potem głowa znikła, a korpus przewalano z kąta w kąt, bo nikt nie wiedział, co z nim zrobić. Głowa Madonny trafiła w bliżej nieznanych okolicznościach do kolekcji poznańskiego historyka sztuki prof. Eugeniusza Iwanoyki, a po jego śmierci została w 1989 r. przekazana - jako głowa nieznanej świętej - do poznańskiego Muzeum Archidiecezjalnego.

- Uznano, że to rzeźba francuska, ale na szczęście wypatrzył ją historyk sztuki z naszego uniwersytetu, prof. Romuald Kaczmarek. Stwierdził, że to śląska Madonna - opowiadał prof. Piotr Oszczanowski, dyrektor Muzeum Narodowego, wielki orędownik magdaleńskiej fary.
Udało się scalić rzeźbę, ale nie mogła wrócić na fasadę kościoła. Jest zbyt zniszczona, musi stać w muzealnej sali. Dlatego na elewacji świątyni jest jej kopia.

FOT . WOJCIECH NEKANDA TREPKA

Okazuje się, że po 70 latach od zakończenia wojny i grabieży miasta wciąż możemy szukać śląskich dzieł sztuki i starać się o ich powrót. Nikt nie wiedział, że ostatnie wrocławskie dzieło wielkiego czeskiego artysty kowala Jaroslava Vonki tkwi w piwnicach warszawskiego Muzeum Narodowego. Nawet tamtejsi muzealnicy, bo krata figurowała w spisie jako poniemiecki remanent. Dopiero gdy nasi historycy sztuki szukający takich "remanentów" poprosili o zdjęcie, okazało się, że trafili na skarb. Wcześniej jedyną pamiątką po kracie była czarno-biała fotografia nieoddająca maestrii tego dzieła, pokrytego barwną polichromią.

MIECZYSŁAW MICHALAK

- To integralna część ratusza, na dodatek dzieło wspaniałego artysty, który 40 lat pracował we Wrocławiu i odcisnął w przestrzeni publicznej wiele cennych śladów - mówił dr Maciej Łagiewski, dyrektor Muzeum Miejskiego. - W stolicy jest tylko dziełem sztuki, we Wrocławiu staje się świadkiem historii miasta. Postacie zdobiące kratę to prawdopodobnie stali bywalcy Piwnicy Świdnickiej, tworzący jej legendę. Figurka kobiety z koszem wygląda jak "Ellen-Malchen", czyli Amalie Renner, uchodząca za najuczciwszą bywalczynię Piwnicy Świdnickiej. Przez niemal 60 lat przychodziła z koszykiem wypełnionym łakociami, trąbkami, laleczkami i innymi rzeczami "radość sprawiającymi".

Pozłacany dzban do Wieczerzy Pańskiej, jedyna taka pamiątka po Piastach śląskich, zaginął w zawierusze II wojny światowej. Śląskiego Graala odnalazł w Krakowie dr Piotr Oszczanowski, historyk sztuki, obecnie dyrektor Muzeum Narodowego we Wrocławiu.

Naczynie wykonał w 1636 rok lipski złotnik Andreas Kauxdorf. Dzban jest ze srebra, złocony, o gruszkowatym kształcie, z wiekiem zwieńczonym owocem granatu. Na ściankach, w medalionach na tle górskiego krajobrazu złotnik umieścił kupidyny grające na lutni, harfie i violi da gamba. Jest ładny i cenny, ale muzea są pełne cenniejszych. Ten ma jednak niezwykłą historię. Zaczynał swoje dzieje jako efektowne dzieło utalentowanego rzemieślnika, został śląskim Graalem. Odcisnęły na nim swój ślad triumfy i bankructwa polityczne, wiara, nadzieja, zdrada i zapomnienie.

- Jest to jedyna tego typu pamiątka po śląskich Piastach, jego pierwszym właścicielem był prawdopodobnie książę Jerzy Rudolf z Legnicy. Oglądamy dziś piastowskie rezydencje, mauzolea, książki, medale, monety, ale wyroby złotnicze przepadły - mówi dr Oszczanowski.
Dzban przetrwał, choć jego losy były bardzo pogmatwane. Miał być naczyniem biesiadnym, a został naczyniem liturgicznym śląskich kalwinów. I to takim, które dostało się w tryby wielkiej polityki. Gdy kalwini byli prześladowani, dzban ukrywano. Był używany w czasie konspiracyjnych nabożeństw odprawianych w lesie koło Skarszyna. Gdy zwolennicy reformatora z Genewy odzyskali swobody religijne, trafił do kościoła Dworskiego, dziś Opatrzności Bożej przy ul. Kazimierza Wielkiego. I stamtąd zniknął. Ostatni zapis o nim pochodził z 1905 roku.

Oszczanowski przez kilka lat tropił burzliwe losy dzbana. W jego odnalezieniu pomógł przypadek. - Spotkałem się w Krakowie z kustoszem zbiorów na Wawelu Dariuszem Nowackim. To specjalista od sztuki złotniczej. Powiedział, że parafia ewangelicko-augsburska kościoła św. Marcina przy ul. Grodzkiej posiada naczynie o gruszkowatym kształcie, ozdobione muzykującymi puttami. I że zostało wykonane przez Kauxdorfa. Nie mogłem o nim nie wiedzieć, bo "Katalog Zabytków Sztuki w Polsce" nie wymienia go.

Fot. Beata Maciejewska

Podczas prac ziemnych w 2012 r. przy ul. Kłokoczyckiej znaleziono słynny Kamień Stulecia. Władze Wrocławia uczciły nadejście XX wieku sześcioma wykonanymi ze śląskiego granitu rzeźbami, które miały pełnić funkcję słupów granicznych miasta. Ich autorem był Karl Klimm (zaprojektował m.in. wieżę ciśnień przy Wiśniowej). Forma owych Kamieni Stulecia nawiązywała do stawianych w mieście od średniowiecza kapliczek słupowych. Ponad szerokim, wielobocznym cokołem tworzącym ławeczkę wznosi się kolumna, na której wykuto ówczesną nazwę miasta, czyli Breslau, i datę wykonania słupa. Kolumnę zwieńczyła głowica nakryta daszkiem z kulą. Wokół głowicy umieszczono elementy herbu Wrocławia: literę "W", śląskiego orła, czeskiego lwa i popiersie św. Jana Ewangelisty.

Repr. za: Maciej Łagiewski, 'Wrocław wczoraj', Gliwice 1996

Do XXI wieku dotrwały tylko trzy - przy ul. Mickiewicza, przy moście Trzebnickim oraz przy gmachu Telewizji Polskiej. Po wojnie skuto jednak z nich niemiecką nazwę miasta, bo słowo "Breslau" było w piastowskim Wrocławiu zakazane. Na słupach z 1901 roku pojawiła się nazwa "Wrocław". Podczas ostatniej konserwacji przywrócono pierwotny wygląd Kamieniom Stulecia przy ul. Mickiewicza i moście Trzebnickim. Tylko na słupie obok gmachu telewizji pozostał napis "Wrocław" jako memento czasów, gdy fałszowanie historii było ważnym elementem gry politycznej.

Kamień Stulecia znaleziony przy ul. Kłokoczyckiej nie jest kompletny, ale zachował się jego najważniejszy element, czyli głowica z herbem. - Stał najprawdopodobniej przy al. Kromera. Brakuje jeszcze słupów, które stały przy dzisiejszej ul. Krakowskiej i Legnickiej, być może jeszcze czekają na znalazcę - mówi dr Maciej Łagiewski, dyrektor Muzeum Miejskiego Wrocławia, do którego trafiło cenne znalezisko.

To muzyczna sensacja XXI wieku. Klawesyn Fryderyka Wielkiego z wrocławskiego Pałacu Królewskiego, instrument, na którym grał Mozart, został odnaleziony we wsi pod Warszawą.

Klawesyn to pradziadek fortepianu, królewski instrument. W przenośni i dosłownie, bo w XVIII wieku nie było dworu królewskiego bez klawesynu. Król pruski Fryderyk II zwany Wielkim, choć skąpy jak Harpagon, zamówił pięć takich instrumentów u sławnego londyńskiego wytwórcy Burkata Shudiego. Jeden trafił do pałacu we Wrocławiu. Ale zanim tu przyjechał, zagrał na nim dziewięcioletni Mozart. Cudowne dziecko koncertowało akurat w Londynie. Shudi chciał się pochwalić klawesynem przed znawcami, więc zaimprowizował 16 maja 1765 roku koncert w swoim salonie. Potem instrument pojechał do króla i stał w Pokoju Muzycznym wrocławskiego pałacu aż do 1945 roku.

- Mamy zdjęcia archiwalne tego klawesynu, ale sądziliśmy, że spłonął w pałacu kilka dni po kapitulacji Festung Breslau - mówi dyrektor Muzeum Miejskiego Wrocławia dr Maciej Łagiewski. - Tymczasem odnalazł się pod Warszawą. Właściciele twierdzą, że został kupiony za bańkę spirytusu od sowieckich żołnierzy. Wieźli go ciężarówką, która akurat w tej wsi się zepsuła, więc i tak musieliby go zostawić.

W kościele Paulinów przy ul. św. Antoniego we Wrocławiu zakonnicy odnaleźli w 2010 r. nieznany obraz Michaela Willmanna, najsłynniejszego malarza Śląska. Przedstawia św. Jana Kapistrana, który w 1453 roku odwiedził Wrocław i sprawił, że na placu Solnym zapłonęły stosy. To jedno z ostatnich płócien mistrza. Znalezione zostało na poddaszu. - Robiłem tam porządki. Między elementami dekoracji Bożego Grobu zauważyłem czarną płytę. Wyciągnąłem, omiotłem z kurzu i zobaczyłem, że to obraz - opowiada o. Marek Nowacki. - Postać była bardzo niewyraźna, ale po atrybutach - krucyfiksie i chorągwi z krzyżem - zorientowałem się, że przedstawia słynnego franciszkańskiego kaznodzieję. Nie wiemy, kiedy obraz trafił na strych. Być może stało się to zaraz po II wojnie światowej. Nowi, polscy wierni wymienili go w ołtarzu bocznym na wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Odkrycie obrazu specjaliści uznali za wielką sensację. Willmanna zalicza się do ekstraklasy europejskiego baroku. Jego mistrzami byli Rubens i Rembrandt. Od Rubensa uczył się ekspresji i operowania kolorem, z dzieł Rembrandta zaczerpnął mistrzowskie posługiwanie się światłem i cieniem.
Obraz Willmanna nie jest jedynym skarbem odkrytym w kościele św. Antoniego. Ojcowie paulini znaleźli tam także barokową rzeźbę św. Antoniego Padewskiego. Wcześniej organizatorzy wystawy "1000 lat Wrocławia" w poszukiwaniu eksponatów przetrząsali zagracone składziki, poddasza i piwnice śląskich świątyń, zamków i bibliotek. Z lamusa bonifratrów wyciągnęli m.in. portret mistrza Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą Erhardta Scultetusa, (tego, który miał przegrać w karty kościół św. Elżbiety), barokowe rzeźby św. Jana Nepomucena i św. Józefa oraz średniowieczne epitafium z namalowaną na desce sceną "Pokłonu Trzech Króli", a na plebani kościoła św. Elżbiety znaleźli XVI-wieczną płytę nagrobną Anny Schmidt.

Remont kolumny Fryderyka Wilhelma w Parku Szczytnickim miał być inwestycją bez niespodzianek. Tymczasem spod ziemi wyszedł król, a właściwie jego prawa ręka. Wyciągnęli ją w kwietniu 2016 r. pracownicy opolskiej firmy, którzy odnawiali kolumnę. Porządkując teren wokół, odsłonili dłoń z piaskowca. Ma ponadnaturalne rozmiary, bo posąg, z którego została odłupana, mierzył 2,40 cm. Kolumna jest cenną pamiątką historyczną: to jedyny zachowany element architektoniczno-rzeźbiarskiego wystroju dawnego Ogrodu Książęcego na Szczytnikach. Ma ponad dwieście lat. Do 1945 roku na szczycie kolumny stał król pruski Fryderyk Wilhelm II. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach pomnik spadł z kolumny. Podobno przetrwał oblężenie Festung Breslau, ale po kapitulacji radzieccy żołnierze kazali niemieckim jeńcom strzelać z haubicy do króla. Artylerzyści zwalili pruskiego władcę, jednak zabawa okazała się groźna w skutkach. Krąży opowieść, że zablokowany pocisk rozerwał działo, zabijając radzieckiego oficera oraz niemieckiego żołnierza. - Być może szczątków posągu nie opłaciło się usuwać i zakopano je w parku - przypuszcza Maciej Łagiewski, dyrektor Muzeum Miejskiego Wrocławia.

źródło: fotopolska.eu

Utracony po wojnie barokowy obraz pędzla słynnego Jacoba Jordaensa był na ministerialnej liście strat wojennych, a starania o jego odzyskanie trwały ponad sześć lat. - To był długi i żmudny proces - mówiła w 2015 r. ówczesna minister kultury, Małgorzata Omilanowska. - Prawdę mówiąc, półtora roku temu miałam moment zwątpienia, ale udało się. Dzieło jest piękne i nietypowe. To rzadki przypadek zachowania wirtuozerskiego szkicu pokazowego, który miał być zachętą do zamówienia monumentalnego malowidła - wielkiego, porywającego obrazu. Z takich dzieł słynął Jordaens. I rzeczywiście, jego jakość, lekkość malowania godna mistrza mogły skusić potencjalnego zleceniodawcę.

Fot. Krzysztof Gutkowski / Agencja Gazeta

Dzieło jednego z trzech najważniejszych przedstawicieli złotego wieku malarstwa flamandzkiego - równie cenionego jak Rubens czy Van Dyck - przedstawia uznawanego od wieków za "adwokata ubogich" św. Iwona wspomagającego biednych.

Po obrazie śladu nie było do 1999 r., kiedy wypłynął na aukcji w Sotheby's w Nowym Jorku. Ogłoszono wtedy, że pochodzi od osoby, która kupiła go w 1933 r. z muzeum.

Antykwariusz, który wylicytował dzieło za 112,5 tys. dol., przez kilka lat prezentował je w swojej ofercie, bezskutecznie. Wreszcie Sotheby's w Londynie wystawiło "Św. Iwona" na grudniowej aukcji w 2008 r. i wtedy o dzieło upomniało się polskie ministerstwo. Przesłało wniosek o wycofanie eksponatu z aukcji i zwrot do Wrocławia. Jednoznaczne potwierdzenie pochodzenia dzieła przyniosły oględziny wykonane przez polskich ekspertów. W wyniku badania odwrotu płótna w podczerwieni odkryto niewidoczne gołym okiem wrocławskie znaki własnościowe.

Pierwsze w Polsce: drewniany notatnik, przyrząd do wypalania piętna czy religijną plakietę przerobioną na scenę miłosną - znaleźli na placu w 2014 wrocławscy archeolodzy. ?Ma kształt kwadratu, środek pokryty jest błotem i hałdą ziemi, służy jako miejsce postoju przybyszów i ich bydła" - tak na początku XVI wieku opisał Nowy Targ Bartłomiej Stein.

Fot. Kamila Kubat / Agencja Gazeta

Zachowały się ślady po interesach, które tam prowadzono. Zostały odkryte podczas wykopalisk. - Po bydle została mierzwa i drewniane konstrukcje służące do segregacji zwierząt oraz średniowieczny przyrząd do wypalania piętna, jedyny dotąd w Polsce - mówił prof. Krzysztof Wachowski, archeolog z Uniwersytetu Wrocławskiego. - Nigdzie wcześniej w Polsce nie znaleźliśmy także średniowiecznych plombownic do plombowania sukna, a tu proszę - są. Sukno śląskie nie było wprawdzie najlepszej jakości, ale miało konkurencyjną cenę i cieszyło się sporym powodzeniem. Znaleźliśmy także portmonetki na brakteaty - monety wybijane jednostronnie z cienkiej blaszki, które się łamały. To metalowe pudełka, wyrabiane w Saksonii, dobrze chroniące przed uszkodzeniami.

Fot. Kamila Kubat / Agencja Gazeta

Na Nowym Targu odkopanych zostało także sporo odważników, najciekawszy opatrzony jest godłem Portugalii. No i oczywiście monet. Wśród znalezionych rzeczy trudno odróżnić, co było towarem sprzedawanym na placu, a co zgubili ówcześni klienci. Taką zagadką jest m.in. cynowa figurka Dawida grającego na harfie lub zabawkowe koniki. Podobnie inkrustowane noże z bizantyjskim rodowodem - nie wiadomo, czy leżały na straganie, czy też oderwały się komuś od pasa?

- Nie spałem z emocji całą noc. Przecież tego obrazu nikt nie widział od ponad 70 lat. Został po nim tylko hak w kaplicy i archiwalne zdjęcie - mówi konserwator Piotr Pelc, który odkrył XVII-wieczny obraz we wrocławskiej katedrze.

Miał tylko przejrzeć zakrystię kaplicy św. Elżbiety. - Złożone tam były kawałki starego drewna. Ksiądz proboszcz prosił, żebym sprawdził, czy przypadkiem nie można ich ponownie wykorzystać - opowiada Piotr Pelc, który od kilku lat pracuje w katedrze razem z grupą konserwatorów Jolanty Marosik, przywracając świetność katedralnym epitafiom i rzeźbom.

Zwrócił uwagę na zniszczone płótno w prostej ramie. Zupełnie nieczytelne, mające jednak niewątpliwie XVII-wieczny rodowód. Ręcznie tkane, z charakterystycznym dla tej epoki splotem. - Coś mnie tknęło, może intuicja konserwatorska, zrobiłem zdjęcie o wysokiej rozdzielczości - mówi Pelc.
W ten sposób odkryty został wizerunek Maryi z Dzieciątkiem, o którym wszyscy byli przekonani, że przepadł podczas II wojny światowej.

MAT. PRASOWE