W 1849 r. Leopold Schoeller odkupił od Gustava Ruffera przędzalnię przy dzisiejszej ul. Sikorskiego. Leopold Schoeller, majętny właściciel cukrowni na Różance, Muchoborze i Klecinie, w 1890 r. wraz z synami Rudolphem i Philippem Eberhardem zainwestowali właśnie w Stabłowicach. Nowa tkalnia i przędzalnia czesankowa dorównywały tej z Mysłakowic. Łącznie 32 tys. wrzecion produkowało do 900 t przędzy rocznie. Niemal nieprzerwanie do lat 90. XX w., poza wojennym epizodem, kiedy to w 1943 r. zakończyła działalność spółka Schoellerów, a jeszcze nie rozpoczęła produkcji Wrocławska Przędzalnia Czesankowa WEL-TEX.
Ulica Stabłowicka 118 jest naszym pierwszym przystankiem. Baczna obserwacja kompleksu zabudowań z pewnością się opłaci, szczególnie kochającym ukryte szczegóły. Zabudowania dawnej przędzalni są także krótką podróżą po stu latach przemian, tak wyraźnie akcentowanych w architekturze. Od neogotyku, w który ubrana jest najstarsza hala, z charakterystycznymi, rytmicznie występującymi dachami, po wpływ lat 30. XX w. Budynek bramy dobudowany w 1930 r. nie oparł się inspiracjom późnogotyckim i starożytnym.
Inwestycja Schoellerów miała ogromne znaczenie dla rozwoju dawnej podwrocławskiej miejscowości. Wraz z powstaniem fabryki oddalonej od centrum Breslau konieczne było wybudowanie osiedla mieszkaniowego dla robotnic i robotników. Kolonia 20 bardzo malowniczych domków stanęła po drugiej stronie ulicy. Zwykle bezwiednie mijane, bezapelacyjnie zasługują na uwagę. Od neoklasycystycznych po modernistyczne, poprzez te z elementami historyzmu i secesji.
Spacerując przy nich, zbliżamy się do najstarszej części osiedla. Przecinamy skrzyżowanie z ul. Główną, do którego jeszcze wrócimy, i pędzimy dalej w kierunku parku Stabłowickiego. Warto pamiętać, że przy dawnej Stabelwitzstrasse 80 znajdował się dom gościnny Pod Niemieckim Cesarzem. Dawny Gasthof zum Deutschen Kaiser, prowadzony przez Weindera, zmienił się nie do poznania, tracąc charakterystyczne elementy, podobnie jak Gasthof zum Fichte Augusta Wernera.
Domy, nierzadko wielopokoleniowe (np. Willa Schellera, stojąca do dzisiaj pod numerem 58), podobnie jak gościńce, a także sklepy, były zrośnięte z osiedlem. Dawny sklep Bluma w kamienicy pod numerami 14-16, czyli późniejszy interes rodzinny Franza Schindllera, znany był z wyszukanych towarów kolonialnych, tytoni, cygar i najmodniejszych fasonów dla pań i panów.
Od XV w. Stabłowice były własnością prywatną, przechodzącą z rąk do rąk. Wówczas od blisko stu lat wykorzystanie przepływającej Bystrzycy i jej naturalnej siły było zupełnie naturalne. Od 1346 r. w Stabłowicach działał młyn, który zastąpiła elektrownia wodna, stojąca tam do dzisiaj. Po dawnym obrocie turbin została tylko nostalgia. Nie po raz pierwszy okazuje się, że dla współczesnych dawne rozwiązania są zupełnie bezwartościowe.
Pędzimy dalej i docieramy do miejsca, gdzie ul. Stabłowicka przechodzi w Jeleniogórską. Tereny zielone po prawej stronie to nie byle jaki zagajnik. Przed nami dawny park pałacowy, założony w połowie lat 60. XIX w. Jednak jego historia, jak również legenda o wyspie w nim ukrytej, jest dużo starsza. Rycerska wieża mieszkalna stanęła tu jeszcze w średniowieczu. Przekształcona i rozbudowana przez ówczesnego właściciela Hermanna von Mauschwitza, była prawdziwą ozdobą.
Zwarta formuła neogotyckiego zameczku - projektu Carla Lüdeckego - stanęła w Stabłowicach w 1870 r. na zlecenie Huldreicha Buchholza. Kompozycję dopełniała jeszcze neogotycka brama oraz mostki nad fosą.
Ówczesny właściciel zameczku nie przewidział z pewnością, że w latach 30. XX w. do władzy w Niemczech dojdą naziści, którym nie spodoba się jego posesja. Za sprawą narodowosocjalistycznej spółdzielni mieszkaniowej zamek Buchholza w 1939 r. rozebrano, a po drugiej stronie ulicy rozpoczęto nowy rozdział dla Stabelwitz.
Dokładnie w miejscu folwarku w latach 1934-1938 powstała nowa dzielnica mieszkaniowa. Architektami projektu byli m.in. Heinrich Bleiken, Georg Brown i Richard Mohr. Ograniczona ulicami Jeżowską, Starogajową i Kosmonautów, przeznaczona była dla uboższej ludności. Bywała także określana jako 'osiedle kryzysowe'. Obejmowała w sumie 22 typy domów utrzymanych w stylu podmiejskim i półwiejskim, tworzących swoiste wyspowe enklawy. Z pewnością niejeden wrocławianin zamieszkałby dzisiaj na takim 'kryzysowym' osiedlu.
W dawnym parku pałacowym, pełniącym od 1934 r. funkcje wypoczynkowe dla nowych mieszkańców, pomiędzy drzewami skryła się jeszcze jedna okazała posiadłość. Znany wrocławski botanik, dr Carl Lauterbach, wybudował tu sobie od strony ul. Stabłowickiej okazałą willę pałacową. Realizacja projektu mistrza ciesielskiego Freitaga stanęła w 1892 r. Niezwykle ciekawa, wręcz bajkowa, neogotycka willa została rozebrana, właściwie nie wiadomo po co, już po wojnie.
Teraz odskakujemy w ul. Starogajową. Jadąc w kierunku Kosmonautów, musimy jeszcze odwiedzić działające tu od XIX w. placówki dydaktyczne dla najmłodszych. Pierwsza jest dawna szkoła ewangelicka pod numerem 100. Dzisiejsze Przedszkole numer 10 zostało wybudowane według planów zatwierdzonych przez komisję budowlaną z 1893 r.
Drugą szkołą jest dawna Volksschule pod numerem 68 (dzisiejsza Szkoła Podstawowa numer 95 im. Jarosława Iwaszkiewicza obchodzi właśnie 70. rocznicę istnienia). Zaprojektowana przez Augusta Maxa Wassertheurera i zrealizowana w dobie narodowego socjalizmu, ma wszelkie cechy obiektów oświatowych z tamtych czasów. Monumentalny budynek szkolny według bogatych archiwów budowlanych został zbudowany z wykorzystaniem 21,2 tys. cegieł i 5,6 t cementu.
Na parterze południowego skrzydła przewidziano oprócz klas szkolnych pomieszczenie dla chłopców z Hitlerjugend, a po przeciwnej stronie - dla dziewcząt z nazistowskiej organizacji Bund Deutscher Mädel. Zgodnie z ustawą z 1936 r. wszystkie dziewczęta w wieku od 10 do 17 lat miały obowiązek należeć do organizacji młodzieżowych, realizując hasło 'Sei wahr, sei klar, sei deutsch' ('Bądź prawdziwa, bądź przejrzysta, bądź niemiecka'). Większość z nich była później pielęgniarkami w szpitalach polowych.
Z pewnością niejedna absolwentka ze Stabłowic pracowała w szpitalu wojskowym, który w okresie II wojny światowej powstał właśnie na terenie szkoły przy Starogajowej. Z kolei niejeden chłopiec ze Stabłowic zginął bez sensu w 1945 r., broniąc do upadłego tutejszej zajezdni tramwajowej (dziś przy ul. Powstańców Śląskich).
Opuszczamy Stabłowice, przyłączone do Wrocławia w 1928 r., aby przekroczyć Bystrzycę i odwiedzić osiedle, które jako jedno z ostatnich zostało włączone do granic miasta. Nim wjedziemy na metalowy most, warto zejść praktycznie do poziomu rzeki. Po prawej stronie znajduje się kamień graniczny powiatów Breslau i Neumarkt. Tu kończyło się panowanie stolicy Dolnego Śląska, a zaczynało władanie Środy Śląskiej. Most to także wojenna historia z lutego 1945 r. Wycofujące się oddziały Waffen SS, uciekające w kierunku centrum, właśnie tuż przy moście nad Bystrzycą zorganizowały swoje punkty oporu, oddając tym samym Leśnicę, Wilkszyn i Marszowice bez ciężkich walk.
Przekraczając przeprawę, nie sposób nie zatrzymać się na moment, by obserwować rzekę przepływającą przez elektrownię wodną. Mówiąc o niej, musimy raz jeszcze wrócić do Schoellera i jego przędzalni. To właśnie zakład ze Stabłowickiej był inwestorem i głównym odbiorcą wytwarzanego nad Bystrzycą wysokiego napięcia. Za projekt przebudowy XV-wiecznego marszowickiego młyna wodnego i dostosowanie go do potrzeb pozyskiwania zielonej energii odpowiedzialna była firma architekta Eduarda Freytaga.
Inwestycja wraz z ulepszeniami trwała 11 lat, pomiędzy 1912 i 1923 r. Niestety, od kilku miesięcy jest wyłączona. Sam kompleks budynków, niezwykle ciekawych, nawiązuje architektonicznie do stylu ojczyźnianego. Oprócz samej elektrowni składa się także z mieszkalnej sąsiadki. Dawniej rezydowali tu pracownicy obsługujący turbiny.
Trzymając się ul. Marszowickiej, mijamy po prawej stronie okazałą willę, która dzięki prywatnej inwestycji nowych właścicieli odzyskała dawny blask. Niestety, tyle szczęścia nie miał ostatni kompleks budynków na trasie naszej wycieczki. Po lewej stronie ulicy, pomiędzy dwoma budynkami, bez trudu odnajdziemy bramę, która jest przejściem w inny wymiar. Zdewastowane w okresie bytności w Marszowicach PGR budynki to dawny folwark z dworem założonym pomiędzy 1716 a 1734 r.
Warto wejść do środka, aby przekonać się o skali założenia. Na bramie od strony ulicy data - 1903, świadcząca o modernizacji z tego okresu, od wewnętrznej strony - 1723, potwierdzająca XVIII-wieczny rodowód zabudowań. Na terenie folwarku brakuje budynku mieszkalnego stojącego niegdyś tuż za bramą. Niestety, ten istniejący również wkrótce może się zawalić. Opuszczony, obrabowany ze wszystkich metalowych elementów, straszy i powoduje ścisk serca.
Sam folwark, należący początkowo do Georga Wilhelma von Königsdorffa, posiadał jeszcze do lat 70. XX w. budynek marszowickiego schlossu. Piętrowy, nakryty mansardowym dachem dwór łączył cechy architektoniczne zarówno pałacu, jak i willi. Satelitarnie położony ogród dworski znajdował się na wyspie, podobnej do tej ze Stabłowic. Sama wyspa być może nie była piracką ostoją. Ale fakt, że zamieszkiwana od średniowiecza pełniła funkcję obronną, zasługuje na lepsze poznanie.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze