Przed wojną było we Wrocławiu, bagatela, ponad 100 zegarów wieżowych, a wrocławscy zegarmistrzowie słynęli w świecie. Mieszkańcy byli dumni i z mistrzów, i z ich dzieł, opowiadali o nich anegdoty, sławili wierszem i prozą. Z powodu wrocławskich zegarów ludzie tracili głowę. Jak pewien polski szlachcic, który po pijanemu wpadł na pomysł, żeby postrzelać do tarczy ratuszowego czasomierza, i za to został ścięty. Zegary były przyczyną awantur politycznych (patrz: posiedzenie rady miejskiej w 1879 roku) i procesów sądowych (bo jak zegar mówi, żeby karczmę już zamknąć, to trzeba go słuchać). Cóż to były za czasy! Cofnijmy do nich wskazówki zegara historii.
Pierwszy zegar pojawił się we Wrocławiu już w 1362 roku. Zobowiązał się go doglądać do końca życia wrocławski mistrz kowalski Petzold, ale nie wiemy gdzie został zamontowany, najprawdopodobniej na wieży ratuszowej. W każdym razie wrocławianie pożegnali wtedy szczęśliwe czasy bezczasu, kiedy to nigdzie nie trzeba było się spieszyć. Wskazówki zegarów zaczęły wyznaczać rytm miejskiego życia. Także na Ostrowie Tumskim, świętej wyspie Wrocławia, gdzie czas powinien ustępować przed wiecznością. Już w 1373 roku zegarmistrz Swebel - przez współczesnych zwany ślusarzem, choć był pierwszym znanym z nazwiska zegarmistrzem na Śląsku - zbudował zegar katedralny.
To była wówczas rzadkość. Pierwsza wzmianka o krakowskim zegarze wieżowym pochodzi dopiero z 1380 roku, a gnieźnieńska katedra otrzymała czasomierz w 1418 roku. W tym czasie mieszkańcy Wrocławia ulepszali już swoje chronometry: "W poniedziałek po Niepokalanym Poczęciu 1465 roku [9 grudnia - B.M.] przybył przed oblicze rajców mistrz Mikołaj Pfauenberger, ślusarz, i wyznał w obecności pana Jana Heilsberga, kanonika św. Jana Chrzciciela, że zawarł umowę z czcigodną kapitułą u św. Jana w sprawie umieszczenia u św. Jana [w katedrze] zegara w miejsce starego zegara, a więc, że on winien zrobić trwały, dobry zegar między dniem dzisiejszym i Bożym Narodzeniem, najdalej w przeciągu jednego roku" (S.B. Klose).
Zegar katedralny, który odmierzał czas ostatnich 150 lat Breslau zbudował Antoni Józef Chęciński (Anton Joseph Chencinski, jak pisali Niemcy ), Polak, szlachcic i co najmniej znajomy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, z którym był nawet w Paryżu. Po upadku Rzeczypospolitej osiadł we Wrocławiu, zegarmistrzostwem zajmował się con amore i osiągał sukcesy. Wychwyt nożycowy jego konstrukcji [kontroluje prędkość ruchu zegara - B.M.], opisany w każdej szanującej się encyklopedii zegarmistrzowskiej, został zastosowany m.in. w zegarze katedralnym.
Ale ten zegar możemy już oglądać tylko na starych rycinach, pocztówkach i zdjęciach. W czasie oblężenia Festung Breslau katedra zamieniła się w kupę gruzów, a tarcza i mechanizm zegara zostały uszkodzone. Nie wiadomo co się z nimi stało. W latach 1968-1970 zrekonstruowano, według projektu Edmunda Małachowicza, fasadę główną usuwając m.in. XIX-wieczne przekształcenia. Odbudowano duże, czterodzielne okno z rozetą, nad oknem odtworzono balustradę i szczyt zwieńczony sterczynami. Zegara nie wprowadzono, być może zabrakło pieniędzy. Zamontowano go dopiero w 2013 roku. Cały projekt nadzorował Marek Batycki, najwybitniejszy znawca wrocławskich zegarów. Jego zegar ma odmierzać tylko szczęśliwe godziny.
Choć wszystkie zegary były na usługach czasu, czas nie potraktował ich sprawiedliwie. Jedne obdarzył sławą, a drugie skrył w cieniu zapomnienia. Do tych pierwszych należy niewątpliwie "zegar kluskowy". Chodził kiedyś na wieży kościoła św. Barbary, dziś katedry prawosławnej przy ul. św. Mikołaja, i był nader użytecznym sprzętem... AGD.
Wiekowy, wzmiankowany już w 1580 roku, cieszący oczy efektowną niebieską tarczą z wielopromiennym słońcem. Sławę swoją zbudował jednak nie na urodzie, ale na braku punktualności. Nie wiadomo, kiedy zaczął się ociągać z chodzeniem, ale wiadomo, ile mu brakowało do ideału - około 15 minut. Jego karygodne spóźnianie się w stosunku do innych zegarów krytykowano nawet na posiedzeniu rady miejskiej w maju 1879 roku.
Oficjalny powód spóźnienia: troska o uszy wrocławian, które puchły, gdy zaczynały jednocześnie bić znajdujące się blisko siebie zegary: ratuszowy, elżbietański i Marii Magdaleny.
Gospodynie szybko odkryły, że kluski ziemniaczane (wrocławska specjalność - z gotowanych ziemniaków, nadziewane kostkami zrumienionego pieczywa) będą idealne, jeśli wrzucą je do wrzątku, gdy biją główne zegary miasta, a wyjmą z wody, gdy odezwie się zegar na kościele przy ul. św. Mikołaja (wówczas jeszcze ewangelickim, pod wezwaniem św. Barbary). No i zegar został kluskowym. Owszem, Wrocław szczycący się przed wojną ponad setką zegarów wieżowych miał różne ulubione czasomierze - zegar cukiernika na kościele św. Krzysztofa czy ratuszowy - ale kluskowy zdecydowanie je przebijał.
Wydawało się, że Festung Breslau przyniósł zegarowi kluskowemu ostateczną zagładę. Bo z kościoła św. Barbary, sławnej świątyni tkaczy, białoskórników, mydlarzy i karczmarzy, została dymiąca ruina: wyszczerbiona wieża, brak dachów, kompletnie zniszczone wnętrze, zdobione niegdyś malowidłami przedstawiającymi św. Barbarę i legendę o św. Jadwidze. Zniszczona została także pamięć o zegarze kluskowym, bo wymienili się mieszkańcy, a tradycja i legendy Breslau stały się politycznie niepożądane.
Odbudowa świątyni trwała do 1963 roku. Potem przekazano ją kościołowi prawosławnemu, ale zacieranie śladów wojennego kataklizmu trwa nadal. W ubiegłym roku udało się odtworzyć zegar (tarcza została wyrobiona tynku, duże wyzwanie dla konserwatorów), ale na razie chodzi punktualnie.
Kluskowy miał szczęście, bo czas zniszczył wiele zegarów, nawet tak sławnych jak zegar na kościele św. Krzysztofie. Zwany był "zegarem cukiernika", co dziwnie brzmiało, bo świątynią przez stulecia opiekowali się kuśnierze. W 1796 roku już nie istniał. Nazwa pochodzi najprawdopodobniej od zawodu fundatora.
Ciekawy był także zegar grający umieszczony w 1550 roku nad Piwnicą Świdnicką. Niestety, grał tam tylko osiem lat. Być może bywalcom piwiarni jego repertuar wydał się niestosowny. Jego kurant wydzwaniał co pół godziny pieśń "Da pacem Domine", a w pełne godziny "Veni creator spiritus" i "Magnificat". Przeniesiony został do komory podatkowej ratusza (sic!), gdzie naprawiano go jeszcze w 1779 roku.
Powojenny Wrocław też wylansował sławny zegar, ten ze Świdnickiej. Już w latach 70. siadywały pod nim dzieci-kwiaty i spotykali się zakochani. Ale tak naprawdę rozsławili go dopiero happenerzy z Pomarańczowej Alternatywy, którzy pod zegarem wyznaczali miejsce zbiórki. W czerwcu 1987 roku stał jak latarnia morska w morzu krasnoludków. Odmierzał czas świętym mikołajom, tajniakom z KGB i CIA. Widział happeningi - marynarzy szturmujących Pałac Zimowy i kobietę w dziewiątym miesiącu ciąży, która z pobliskiego sklepu "Telimena" wyszła już bez brzucha, ale za to z Pancernikiem "Potiomkin". Na jego słupie Robert Jezierski z Pomarańczowej Alternatywy napisał: "Tu mieszka duch czasów!", za co został natychmiast zatrzymany i pobity.
W cieniu zegara dreptały cierpliwie w lipcu 1986 roku dwie nieprawomyślne "kanapki" (studenci okryci z przodu i z tyłu tablicami), żądając uwolnienia Władysława Frasyniuka. Nim zegar odmierzył pół godziny, "kanapki" wylądowały na komendzie.
W 1996 roku zegar ściągnięto ze słupa, bo "umarł śmiercią techniczną". Ale trafił do Ośrodka Pamięć i Przyszłość. Będzie eksponatem muzealnym w Zajezdni.
Tam, gdzie są sławne zegary, muszą być i sławni zegarmistrzowie. To znaczy - byliby sławni, gdybyśmy o to choć trochę zadbali.
Historyk sztuki Rainer Sachs, znawca starych zegarów uważa za skandal fakt, że we Wrocławiu nikt nie pamięta o Antonim Józefie Chęcińskim, bo był mistrzem, który na stałe zapisał się w historii zegarmistrzostwa. Chęciński miał tu konkurenta i to nie byle jakiego. Johann Gottlieb Klose, królewski (pruski) zegarmistrz dworski, z rodziny znanych zegarmistrzów, wydawał się nie do pokonania. Razem stawali do "przetargów", ale zlecenia dostawał tylko ustosunkowany Klose. Chęciński nie dawał jednak za wygraną. I w końcu doczekał się satysfakcji.
Sachs: - Klose zaproponował w 1800 roku, że zbuduje zupełnie nowy zegar miejski, który "nie ma sobie podobnych, nie po to, aby się wzbogacić, lecz po to, aby upamiętnić swoje nazwisko i potomstwu miasta Wrocławia pozostawić pamiątkę". Chodziło o zegar ratuszowy. Stary pomimo ciągłych napraw spieszył się pół godziny i złośliwi dziennikarze proponowali, żeby zamontować słoneczny. Będzie taniej i dokładniej.
Klose zegar zbudował, ale nie był on chyba na miarę oczekiwań inwestora i wykonawcy. W każdym razie Chęciński, który w 1815 roku został zegarmistrzem miejskim, musiał go poprawiać. Wymienił m.in. wychwyt Grahama na wychwyt nożycowy własnej konstrukcji.
Sachs: - Ale najpierw zamieścił w "Schlesische Privilegierte Zeitung" notatkę: "Podaję do wiadomości Wielce Czcigodnej Publiczności, że tutejszy zegar miejski został przeze mnie 1 stycznia ustawiony według południka i będzie regulowany według Katedry św. Jana, który jest zgodny z czasem astronomicznym do momentu, aż naprawię najpóźniej do wiosny wszystkie jego błędy". Dla Klosego musiał to być policzek!
Zegar ratuszowy był kilkanaście lat temu gruntownie odrestaurowany przez Marka Batyckiego, który doskonale zna sekrety starych mistrzów. Miał zły dźwięk, a jego części po prostu rozklekotały się. Poza tym od wielu lat nie działał mechanizm obracający czternastowiecznym dzwonem, w który uderza młotek uruchamiany przez zegar. Skutek był taki, że młotek wciąż trafiał w to samo miejsce i istniało niebezpieczeństwo odkształcenia dzwonu.
Batycki restaurował też sławną "Śmierć Oławską", czyli zegar ratusza w Oławie. Zegar niezwykły, zbudowany przez Rzepę, Kapustę, Sałatę (czyli Daniela Krauta i R.E. Riebego z Wrocławia oraz Krystiana Salade z Brzegu), za pieniądze księżnej Ludwiki z Anhaltu. Trójca zegarmistrzów z warzywnika stanęła na wysokości zadania i Śląsk dostał w 1718 roku wspaniały zegar figuralny, jedyny jaki znamy.
Sachs: - Widzowie oglądają króla Dawida machającego berłem, koguta goniącego kurę i śmierć z kosą. Naprawdę barwne widowisko.
Komu by się dziś chciało coś takiego zrobić?
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze