Zdjęcia pochodzą z wydanego właśnie przez Via Nova albumu 'Wrocław w 1945 roku i dzisiaj'. Marzena Smolak z Muzeum Miejskiego Wrocławia zbudowała ze starych zdjęć panoramę zrujnowanego Breslau, miasta straszącego domami bez dachów, ulicami zasypanymi gruzami, skorupami kościołów. A Stanisław Klimek sfotografował te same miejsca odbicie 70 lat później.
Na brak archiwalnych zdjęć z lat 40. nie możemy narzekać, ogrom zniszczeń Wrocławia dokumentowali m.in. Rudolf Jagusch, niemiecki fotograf czynny we Wrocławiu od 1933 roku (wyjechał dopiero w 1947 roku, jego pracownię przy ul. Kuźniczej przejęła fotografka z Warszawy Krystyna Gorazdowska), Bronisław Kupny, który brał udział w pionierskiej wyprawie Instytutu Zachodniego, Marian Idziński (żołnierz, aktor, jeden z organizatorów straży przemysłowej), Adam Czelny (fotoreporter wrocławskich gazet), Stefan Arczyński i Tomasz Olszewski.
Trzeba je od czasu do czasu oglądać. Nie pamiętamy już, jak wyglądał Rynek przed wielkim remontem, więc tym trudniej wyobrazić sobie dymiącą kupę gruzów koło ratusza i dziwne kształty kamienic, nijak nie pasujące do domów, które dziś oglądamy. Niby wiemy o tragedii Festung Breslau, trudach przemiany widmowych ruin w miasto, powojennych rozbiórkach uszkodzonych budynków, sukcesach i błędach architektów meblujących polski Wrocław, ale gdy widzimy to na własne oczy, jesteśmy zaskoczeni.
Choć Wrocław należy - podobnie jak Berlin, Drezno, Hiroszima czy Kaliningrad - do elitarnego klubu miast feniksów, którym udało się zrodzić z płomieni, to nie tylko świat, ale nawet sami wrocławianie nie potrafią sobie wyobrazić skali zniszczeń. Chociaż wciąż spotykamy na murach ślady zaciętych walk, to zdjęcia kupy gruzów robią wstrząsające wrażenie. W wielu dzielnicach nie zachował się ani jeden cały budynek.
Z 30 tysięcy domów, które stały we Wrocławiu przed rozpoczęciem oblężenia, 21 600 było w chwili poddania się twierdzy ruiną. A miasto wciąż płonęło, bo żołnierze sowieccy podpalali plądrowane kamienice i gmachy użyteczności publicznej. Już po zakończeniu walk spaliły się pałac Instytutu Europy Wschodniej przy ul. św. Jadwigi i sąsiedni kościół św. Anny, w którym złożono 300 tysięcy woluminów z ewakuowanej biblioteki uniwersyteckiej. Poszedł także z dymem gmach zamku na pl. Wolności i jedna z wież kościoła św. Marii Magdaleny.
Nie wszystko dało się odbudować, nie zawsze chcieliśmy to zrobić (o rozbiórce Poczty Głównej czy wyczyszczeniu do gołej ziemi Nowego Targu przykro dziś myśleć), ale faktem jest, że zamiana kupy gruzów w miasto wymagała ogromnego wysiłku. Jak to górnie podsumował brytyjski historyk Norman Davies, "kwiat Europy ponownie zakwitł". Warto obejrzeć się za siebie, żeby zobaczyć, jak długą drogę przeszliśmy. Było warto.
Widok z Rynku w głąb ul. Świdnickiej, po lewej wlot ul. Oławskie, po prawej fragment południowej pierzei Rynku, zwanej stroną 'Złotego Pucharu'.
Zdjęcie z 1945 roku, lewa strona: ruiny secesyjnego domu handlowego Goldene Krone, zaprojektowanego przez uznanych berlińskich architektów Heinricha Kaysera i Karla von Grossheima.
Złota Korona runęła w 1945 roku, ale jej stalowy szkielet został wykorzystany w rekonstrukcji domu renesansowego (wyburzony w 1903 roku mimo protestów opinii publicznej) przeprowadzonej w latach 1958-1960. Renesansowy portal wmurowany od strony Rynku został przeniesiony z kamienicy przy ulicy Kazimierza Wielkiego 28.
Prawa strona (dziś m.in. siedziba poczty): ruiny domu handlowego z 1909 roku, zaprojektowanego przez Karla Grossera. Obiekt został mocno przebudowany, autorzy projektu (Janusz Bachmiński, Józef Rachwalski), nawiązali do form z ok. 1600 r.
Lewa strona, pierzeja ul. Świdnickiej: zrujnowane domy zostały wyburzone i ten teren przez kilka powojennych lat wyglądał jak plac. Nazywany był Młodzieżowym. W czasie Wystawy Ziem Odzyskanych urządzono tu tak zwany sektor C, z ekspozycją prezentującą efekt odbudowy Wrocławia. Plac zaczął znikać w 1957 roku, kiedy ruszyła budowa zespołu mieszkalno-usługowego, zaprojektowanego przez grupę architektów z Miastoprojektu - Ryszarda Natusiewicza, Ryszarda Jędraka, Włodzimierza Czerechowskiego oraz Annę i Jerzego Tarnawskich. Budynek odsunięty od linii zabudowy przedwojennej Świdnickiej, zajmujący też część ulic Szewskiej i Oławskiej, przecina ulicę Ofiar Oświęcimskich - na parterze pozostawiono tylko piesze przejścia. Część przyrynkowa nawiązuje do architektury historycznej (trzy wysokie szczyty, dwuspadowe dachy). Im dalej, tym bardziej nowocześnie.
To najmniejszy z trzech wrocławskich rynków, ma tylko 90 arów - Nowy Targ zajmuje 1 ha 35 arów, a Rynek Wielki 3 ha 64 ary - ale uchodził za najruchliwszy plac miasta. Zwano go Solnym (Salzring), jako że po północnej stronie - tam, gdzie jest siedziba naszej "Gazety" - stały kramy solne. Sól przywożono głównie z Wieliczki, ale zdarzał się także towar z Halicza na Rusi Czerwonej. Transakcje kontrolowała rada miejska, która od 1336 roku miała monopol na handel solą. Na zapleczu kramów solnych handlowano powrozami, a po południowej stronie placu w każdą sobotę odbywał się targ na kozie mięso.
Miejsce z tragiczną przeszłością - w 1453 roku zapłonęły tu stosy, na których spalono wrocławskich Żydów (pretekst: sprawa rzekomej kradzieży hostii z kościoła w Długołęce), w 1636 roku stał się widownią żołnierskiego buntu (tym razem płonęły kramy). Plac został zniszczony w czasie oblężenia Festung Breslau. Najbardziej ucierpiała zachodnia pierzeja placu (od strony Ruskiej). Odbudowano ją w latach 50., odtwarzając dość dowolnie historyczną zabudowę. Zwróćcie uwagę na kamienicę nr 7, w której osadzono manierystyczny portal przeniesiony z ul. Złote Koło 15, wiązany z twórczością słynnego XVI-wiecznego architekta i fortyfikatora Hansa Schneidera von Lindau.
Północna strona Rynku, zwana Stroną Targu Łakoci lub Targu Warzywnego, w głębi kościół św. Elżbiety. który bez większych szkód przetrwał wojnę (dopiero po kapitulacji duża część wyposażenia została wywieziona do Warszawy).
W tej części Rynku stały niegdyś budy handlarzy tłuszczem, owocami i słodyczami. Narożnik u wylotu dzisiejszych ulic Kuźniczej i Stwosza zwano Targiem Miodowym, a miejsce w pobliżu wylotu ulicy Więziennej zwano Targiem Otrąb. Na zdjęciu z 1945 roku (prawa strona) zrujnowany dom handlowy Trautner, z charakterystycznym globusem na szczycie, kiedyś podświetlanym. Został zbudowany w 1902 roku według projektu Richarda i Paula Ehrlichów, na zlecenie bogatego kupca tekstylnego Louisa Cohna. Na fasadzie widniej dziś tablica pamiątkowa poświęcona jego synowi, Willy?emu. Miał zostać kupcem, jak Louis, ale wybrał historię. A historia wybrała jego.
Dr Cohn zajmował się dziejami Włoch w czasach panowania Normanów i Staufów. Historia przeznaczyła mu rolę kronikarza zagłady bogatej, wpływowej i posiadającej imponujący dorobek kulturalny gminy żydowskiej. Pierwszą notatkę Cohn zrobił 30 stycznia 1933 roku, gdy dowiedział się, że Hitler został kanclerzem Rzeszy. Ostatni zapis pochodzi z 17 listopada 1941 roku i urywa się w połowie zdania, na ostatniej stronie dwunastego zeszytu. Dokończył je prawdopodobnie w trzynastym zeszycie, który zabrał ze sobą w ostatnią drogę do Kowna. Tam zginął razem z żoną i córkami. Podzielił los ośmiu tysięcy wrocławskich Żydów. Ocaleli tylko ci, którym do 1939 roku udało się wyjechać z Niemiec.
Do historii weszła jako ulica mistrzów młota i kowadła, ale w końcu opanowali ją studenci. To jedna z najstarszych ulic Wrocławia, choć na pierwszą wzmiankę w źródłach pisanych musiała czekać do 1345 roku. po polsku, Schmiedebrücke w języku niemieckim, po łacinie Platea Fabrorum. Jej nazwę ukuto w kuźniach, które płonęły ogniem na końcu ulicy, w pobliżu dzisiejszego placu Uniwersyteckiego.
Bardzo zniszczona w czasie oblężenia Festung Breslau. Kamienice po prawej stronie (nr 57/58, 59/60) pochodzą z lat 90., ale stoją wzdłuż linii historycznej zabudowy.
Po lewej stronie zachowało się trochę więcej starego Breslau: najbardziej okazała kamienica Pod Srebrnym Hełmem (nr 12), w barokowym kostiumie, też została uszkodzona przez bomby (szczególnie wnętrze), ale w latach 1969-73 odbudowano ją wg proj. Anny Guerquin. Zachowano fasadę, ale nie odbudowano wnętrz (szkoda, bo jeszcze w latach 50. istniały stropy z dekoracją sztukatorską o motywach roślinnych), a zamiast oryginalnego godła, przekazanego do Muzeum Architektury, wmurowano kopię.
Warto też zwrócić uwagę na budynek nr 7-10 (niebieska fasada, za kamienicą Pod Srebrnym Hełmem), dawny dom handlowy Centawer, zbudowany w 1911 roku. Powojenne przebudowy pozbawiły go cech stylowych, ale duch został.
Po prawej stronie kościół Bożego Ciała z XIV-wiecznym rodowodem. Należał pierwotnie do joannitów, nie miał łatwej historii, musiał przetrzymać wiele katastrof (służył jako magazyn soli, spichlerz, lazaret, stajnia i obóz jeńców wojennych), ale największe nieszczęście sprowadziło oblężenie Festung Breslau.
Zniszczenia budynku i wyposażenia oceniono na blisko 75 procent stanu przedwojennego. Po zakończeniu wojny kościół został wprawdzie przykryty prowizorycznym dachem, ale traktowano go jako materiał do rozbiórki. Co ocalało, wywożono do innych kościołów. Krucyfiks mistyczny jest w warszawskim Muzeum Narodowym, dwie figury ewangelistów trafiły do sali Senatu Uniwersytetu Wrocławskiego, dwie są na zamku w Brzegu, a ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny można oglądać we wrocławskim Muzeum Narodowym. Cześć marmurowej posadzki przeniesiono do kościoła św. Krzyża, a część do katedry. Dopiero w 1956 roku kardynał Bolesław Kominek zadecydował, że świątynię trzeba odbudować. Po kardynale Kominku pozostała zresztą w kościele pamiątka ? to krzyż stojący na belce tęczowej, podarowany z okazji poświęcenia nawy głównej.
Obok stoi wspaniały pałac Sachsów, symbol potęgi mieszczańskiego roku, jedna z ikon Breslau.
Zaprojektował go Carl Schmidt, twórca Teatru Miejskiego. To właściwie dwie kamienice rozłożone wokół wewnętrznych dziedzińców. Ich elewacja i wnętrza utrzymane są w stylistyce neorenesansowej. Kamienica mieściła na dwóch kondygnacjach sklepy, dom aukcyjny Lichtenbergów i kawiarnię Café Fahrig, najsłynniejszą kawiarnię wiedeńską Wrocławia, miejsce dla ludzi o intelektualnych ambicjach. Rodzina Sachsów straciła swoją kamienicę po dojściu Hitlera do władzy. A kamienica utraciła pałacowy szyk. Dopiero teraz odzyskuje dawną świetność.
Po lewej stronie zdjęcia z 1945 widać jeszcze ruiny gmachu Generalnej Komendantury. Wzniesiony w 1844 roku według projektu Augusta Stülera, wypalony w czasie oblężenia Festung Breslau, został rozebrany.
Widok zrujnowanej południowo-wschodniej części Starego Miasta, z Rynkiem i pl. Solnym po lewej, fotografia lotnicza z 1947 r. I ta sama część miasta w 2009 r., z placem Wolności w prawym dolnym narożniku oraz Rynkiem i kościołem Marii Magdaleny.
Warto zwrócić uwagę na trasę W-Z, którą dostaliśmy kosztem Złotego Koła, ulicy Słodowej i urokliwego Zaułka Białoskórniczego. Arkadiusz Dobrzyniecki, jeden z autorów "Atlasu Architektonicznego Wrocławia", ocenił: "Odbudowa jednej pierzei ulicy Białoskórniczej jako wy rwanego z kontekstu reliktu, sąsiadującego ze splantowaną pustą przestrzenią w miejscu zwartej zabudowy, utraconych wartości nie rekompensuje, stwarzając przy tym karykaturalny (...) obraz tej części miasta. Domy są niewspółmiernie małe w stosunku do szerokości biegnącej w ich pobliżu obwodnicy, powstałej z połączenia kilku dawnych, równoległych do siebie ulic".
Podobny los spotkał także ulicę Złote Koło, zamieszkiwaną kiedyś przez Żydów. Pozostały po niej trzy kamienice mające obecnie adres Kazimierza Wielkiego 9-17. Stały pierwotnie przy wąskiej uliczce, a oglądano je z ukosa, w znacznym skrócie perspektywicznym. W nowym otoczeniu wyglądają jak wybryk architektoniczny.
Długo przymierzano się do budowy W-Z, bo inwestycja była kosztowna. Pierwotnie obwodnica miała biec aż do Ostrowa Tumskiego, planowano też poprowadzić ją częściowo pod ziemią. Wreszcie z początkiem 1974 roku zaczęły się pierwsze prace - od rozbiórek jezdni, chodników i wyburzania domów.
Na zdjęciu z 1946 roku widać tory, po których jeździły wagony załadowane gruzem.
Z 30 tys. domów, które stały we Wrocławiu przed rozpoczęciem oblężenia, 21,6 tys. było w chwili poddania się twierdzy ruiną. Tylko Warszawa miała większe straty w budynkach. Z 658 km ulic aż połowa była uszkodzona przez pociski, bomby, miny, przysypana gruzem. Wypiętrzał się jak łańcuchy górskie, jego objętość szacowano na 18 mln m sześciennych. Długo nie znikał. W pierwszej kolejności zabezpieczono i zaczęto odbudowywać zabytkowe kościoły oraz ratusz. Odbudowa Rynku zaczęła się dopiero w 1953 roku. Dopiero na początku lat 60. z głównego placu miasta znikły ślady Festung Breslau.
Budynek został wzniesiony w latach 1883-1886 dla Zarządu Prowincji Śląskiej (rejencji) według projektu Karla Friedricha Endella. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku był to pierwszy w kraju gmach rządowy w tzw. stylu narodowym, nawiązującym do renesansu północnoeuropejskiego. Zbudowany z czerwonej cegły, dziś malowniczo obrośnięty bluszczem, rozkłada się wokół trzech dziedzińców: dwa są otwarte od góry, a trzeci nakryty szklanym dachem ? otoczony krużgankami I i II piętra miał pełnić rolę reprezentacyjnego holu.
Na froncie stały kiedyś posągi króla Fryderyka Wielkiego i cesarza Wilhelma I. Fasadę zdobił też herb królestwa Prus, herb Rzesz Niemieckiej i Śląska.
Dopiero po II wojnie światowej budynek został zamieniony na muzeum. Trudno uwierzyć, ale uchodził za stosunkowo mało zniszczony.
U. Krupnicza, po lewej zrujnowany XIX -wieczny gmach, który był najpierw siedzibą stanów śląskich, czyli sejmu prowincjonalnego, a potem Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności. W zbiorach muzeum znalazły się między innymi: cenna kolekcja sztuki złotniczej, renesansowe malarstwo portretowe, kolekcja obrazów Michaela Willmanna, klejnoty wrocławskich cechów rzemieślniczych i wspaniała kolekcja śląskiej broni.
W czasie wojny część zbiorów została wywieziona. Sam budynek został w 1945 roku wysadzony w powietrze. Resztki gmachu rozebrano po wojnie. Uratowano też niewielką część zbiorów - trochę porcelany chińskiej, romański tympanon, kilkanaście płyt nagrobnych.
Narodowe Forum Muzyki jest godnym następcą muzeum. Autorem koncepcji architektonicznej sali koncertowej na placu Wolności jest warszawska pracownia APA Kuryłowicz & Associates, która zwyciężyła w konkursie rozstrzygniętym pod koniec 2005 roku przez międzynarodowe jury. Całkowita powierzchnia Narodowego Forum Muzyki wynosi 4,8 hektara. Budynek ma dziewięć kondygnacji.
Lekkości tej masywnej bryle dodają szczeliny przeszkleń nawiązujące do rysunku strun oraz pionowe przeszklenie foyer, pokazujące wszystkie nadziemne poziomy holu. Można tu zagrać cztery koncerty jednocześnie, w największej sali dla 1800 słuchaczy. Wielkim wyzwaniem była akustyka, cała konstrukcja została jej podporządkowana. Generalna zasada: wszystkie ściany w Forum mają tłumić zbędne drgania, nawet te, które formalnie nie są akustyczne.
W 1947 roku Nowy Targ był wprawdzie ruiną, ale tętniącą życie. Razem z placem Nankiera zamienił się w wielki szaberplac. Najpopularniejsze były transakcje 'towar za towar', przy czym największą wartość miał alkohol. Cenną walutą wymienialną była też kawa, herbata i cukier.
Na targowisku można było zjeść bez problemu talerz gorącej zupy czy ogórka kiszonego pod szklankę procentów, załatwić towarzystwo pań lekkiego autoramentu, a także zagrać w trzy karty lub postawić na ruletkę - koniki. Dopiero w 1963 roku zlikwidowano ten 'ropiejący wrzód na organizmie miasta', jak szaberplac nazywała prasa.
Dzisiaj jego posadzka została odnowiona (na zdjęciu jeszcze wersja stara, z zielenią i samochodami), samochody schowano pod ziemią i nastała wielka pustka.
Nowy Targ nie wygląda na plac z 800-letnim rodowodem. Został bardzo zniszczony w czasie oblężenia Festung Breslau. Największe szkody przyniosło bombardowanie bombami fosforowymi 1 kwietnia 1945 roku. Nie wyglądał wprawdzie gorzej niż plac Solny czy Rynek, ale miał pecha: zaczęto go porządkować dopiero na przełomie lat 50. i 60., kiedy nastąpił odwrót od rekonstrukcji historycznej zabytkowych centrów. Na ich miejscu wznoszono współczesne budynki o zupełnie odmiennym charakterze. W ten sposób Nowy Targ, który był jednym z trzech rynków Wrocławia, przekształcono w osiedle mieszkaniowe.
Zaprojektowali je Anna i Jerzy Tarnawscy, Ryszard Natusiewicz i Włodzimierz Bronic-Czerechowski. Ze starej zabudowy pozostał tylko fragment narożnej XIX-wiecznej kamienicy Pod Okiem Opatrzności przy ulicy Jodłowej 1 i stuletni neobarokowy gmach dawnego Nadprezydium Prowincji Śląskiej (dziś urząd miejski, na zdjęciach po prawej stronie).
Gmach biblioteki to dawny klasztor augustianów, których na Śląsk sprowadził wojewoda Piotr Włostowicm najpotężniejszy ViP Polski z epoki Bolesława Krzywoustego. W jego podziemiach była ostatnia siedziba komendanta Festung Breslau generała Hermanna Niehoffa i tu, 4 maja 1945 roku, przyjął on delegację duchowieństwa żądającą zaprzestania walk. Stąd też został zabrany przez radzieckich oficerów, żeby w willi Colonia przy dzisiejszej ulicy Rapackiego podpisać akt kapitulacji. Po wojennych zniszczeniach rozebrano skrzydło gotyckie, pozostałą część klasztoru odbudowano w latach 1956-1959.
Kościół też należał do pierwotnie do augustianów. Pierwotnie stała tu bazylika pw. Najświętszej Marii Panny, ufundowana przez Marię, żonę Włostowica i jego syna, Świętosława-Idziego. Zburzono ją w XIV wieku, zastępując budowlą gotycką. Ale pod kościołem NMP na Piasku wciąż istnieje krypta romańska, pamiętająca czasy swego fundatora, a nad wejściem do zakrystii możemy obejrzeć romański tympanon przedstawiający Marię Włostowicową wraz z synem, która ofiarowuje kościół Matce Boskiej.
Podczas bombardowań Festung Breslau kościół stracił dach, niemal wszystkie sklepienia naw bocznych i 40 proc. sklepień nawy głównej, a także mury południowej apsydy. Odbudowę prowadzono w latach 60., konserwatorzy (Edmund Małachowicz, Olgierd Czerner) zdecydowali się na przywrócenie we wnętrzu świątyni gotyckiego wystroju.
Warto obejrzeć, kamienica nr 80 (z wykuszem) została wybudowana w 1907 roku dla fabrykanta Maxa Gerharda (pieniądze zrobił na produkcji wyrobów papierniczych). Mieściła po dwa mieszkania na każdej kondygnacji i jedno w suterenie oraz pomieszczenia gospodarcze pod dachem. W 1939 roku przebudowano część piwnicy na garaż. Malownicza elewacja z loggiami balkonowymi, w duchu secesji.
Sąsiednia kamienica nr 82 jest o dwa lata młodsza. Zaprojektował ją dla siebie architekt Alfred Böttcher, we współpracy z Richardem Gaze.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
