Zespół sześciu budynków mieszkalnych i trzech pawilonów handlowo-usługowych w sąsiedztwie mostu Grunwaldzkiego zaprojektowała Jadwiga Grabowska-Hawrylak. Wcześniej przy reprezentacyjnej, dwupasmowej Kaiserstraße (dziś Oś Grunwaldzka) stały budynki z końca XIX wieku. Podczas obrony Festung Breslau zapadła decyzja, by całość wyburzyć. W 1945 roku Armia Czerwona zajęła lotnisko na Strachowicach. Do drugiego na Gądowie (dziś ul. Lotnicza) coraz bardziej zbliżał się front. By miasto nie pozostawało odcięte od Rzeszy, dowodzący jego obroną gauleiter NSDAP Karl Hanke i gen. Hermann Niehoff, postanawiają o budowie innego lotniska. Wybór pada na wspaniałą dzielnicę naukową z gmachami wyższych uczelni, kościołami i klasztorami (dziś to pl. Grunwaldzki z przyległościami). Rozkaz jest krótki: Wyburzyć! Na placu budowy lotniska zagnanych zostało tysiące ludzi, w większości kobiety, dzieci, robotnicy przymusowi i jeńcy. Cały czas są pod ostrzałem. Liczby ofiar nikt się nie doliczy, historycy będą podawać od kilku do kilkunastu tysięcy. Nie ma natomiast pewności, czy przed kapitulacją twierdzy zdążył stamtąd wystartować jakikolwiek samolot. Późniejsze losy zrównanej z ziemią dzielnicy były równie przygnębiające.
Lipiec 1948 r. Uroczysty pochód w kierunku Stadionu Olimpijskiego przez odgruzowywany plac Grunwaldzki. Źródło: Fotopolska.eu
Jeszcze 20 lat po wojnie odcinek między placem a mostem Grunwaldzkim był zupełnie niezagospodarowany. Stanowił istotną wyrwę w tkance miasta. Na zdjęciach z lat 60-tych widać tylko puste parcele. Jednak zaczęło się już porządkowanie terenu pod przyszłą inwestycję.
Źródło: "Wrocław lat sześćdziesiątych XX wieku na fotografiach Tomasza Olszewskiego". Marzena Smolak, Via Nova
W 1963 roku Jadwiga Grabowska-Hawrylak kieruje własną pracownią architektoniczną we wrocławskim Miastoprojekcie. Otrzymuje zlecenie, które zaważy na całej jej karierze. Wcześnie i później miała wiele udanych realizacji architektonicznych, jednak projekt zespołu mieszkaniowo-usługowego przy pl. Grunwaldzkim pozostanie jej najbardziej znaną pracą. Ceniony jest za nowatorstwo, które było niezwykłym eksperymentem w tamtych czasach. Prace nad projektem trwały pięć lat. Powstało kilka różnych koncepcji.
Źródło: "Wrocław lat sześćdziesiątych XX wieku na fotografiach Tomasza Olszewskiego". Marzena Smolak, Via Nova
"Ostatecznie zaprojektowany został zespół sześciu szesnastopiętrowych wieżowców mieszkalnych i niskich pawilonów handlowo-usługowych spiętych platformą dla pieszych, przykrywającą garaże i parkingi" - pisze portal Sztuka-architektury.pl. - "Zespół przy pl. Grunwaldzkim, nawet mimo rezygnacji z części założeń autorki, stanowi najlepszą realizację architektoniczną w Polsce tego okresu, pokazując, iż nawet konieczność stosowania metod uprzemysłowionych nie musiała oznaczać sprowadzenia architektury do poziomu budownictwa i seryjnej produkcji bliźniaczych pudełek".
Źródło: "Wrocław lat sześćdziesiątych XX wieku na fotografiach Tomasza Olszewskiego". Marzena Smolak, Via Nova
Zastosowanie przestrzennych prefabrykatów przekształciło elewację w plastyczną, rzeźbiarską strukturę, gdzie krzywizny współgrają z okrągłymi oknami pawilonów handlowych. Podobne okna są w nadbudówkach na dachach. Z prefabrykatów zbudowano także balkony i charakterystyczne otwory okienne, od których wzięła się nazwa sedesowce, jak często wrocławianie mówią na budynki. Elewacja wieżowców miała być wykonana z białego betonu, przypominającego marmur Biała Marianna. We wnętrzach balkonów Grabowska-Hawrylak zaprojektowała ściany pokryte cegłą klinkierową i okładziną, wykonaną z ciemnego drewna. Między nimi umieściła donice, z których wyrastałyby pnące rośliny.
W "Architekturze" z 1973 roku czytamy:
"W celu zrekompensowania braku terenów rekreacyjnych na ostatnich kondygnacjach budynków zaprojektowano przeznaczone do zazielenienia tarasy z pomieszczeniami sanitarnymi i natryskami oraz lokalami, które można - w zależności od potrzeb mieszkańców i ich inicjatywy - przeznaczyć na kluby, kawiarnie, sale do gier i zabaw, zebrań lub przechowalnie dzieci".
Projektantka zaplanowała, że w budynkach powstaną wyłącznie małe mieszkania, rodzaj miejskich apartamentów, "drugie domy" użytkowane tylko podczas pracy w mieście.
Źródło: Fotopolska.eu
Zgodnie z pierwotnym projektem na wrocławskim Manhattanie mieli mieszkać głównie pracownicy pobliskich uczelni. Jak napisała Gazeta Robotnicza z 10 listopada 1972 r., "osiedle miało być początkowo budowane jako inwestycja miejska, finansowana ze specjalnych dotacji centralnych z racji stosunkowo wysokich kosztów, uzasadnionych konstrukcją budynków, ich centralnym położeniem i bogatym programem usług na parterach". Z braku dotacji koncepcja ta upadła i budowę osiedla na pl. Grunwaldzkim zaproponowano spółdzielni mieszkaniowej. Ta zażądała przeprojektowania wieżowców.
Małe mieszkania (M3 i M4) - dedykowane jednej lub dwóm osobom - zostały zastąpione lokalami z bardziej zróżnicowanym metrażem od M2 do M7. Nabywcy mogli też zapomnieć o obiecywanym wcześniej indywidualnie projektowanym wyposażeniu w postaci wbudowanych mebli. Podobnie jak o eleganckich elewacjach tonących w zieleni, które miały tworzyć śródziemnomorski klimat w środku szarego PRL-owskiego miasta. Awangardowy projekt Grabowskiej-Hawrylak przerastał rozmachem czasy, w których powstał. Ówczesne budownictwo cierpiące notorycznie na brak właściwych materiałów i sprzętu nie było w stanie mu podołać. Koniec końców biały beton zastąpiono szarym, zrezygnowano z roślinności, a dachy pokryte zostały papą.
Źródło: Fotopolska.eu
Standard wieżowców został obniżony. Jednocześnie ceny za mieszkania poszybowały w górę. Pisała o tym "Gazeta Robotnicza" z 1972 r.: "Cena jednego metra kwadratowego powierzchni użytkowej mieszkania, jaką płacić będą tutejsi lokatorzy, sięgnie prawie 6 000 zł. Jest to chyba rekord na skalę, kto wie, czy nie ogólnopolską. W każdym razie średni koszt niewielkiego stosunkowo mieszkania wyniesie na pl. Grunwaldzkim około 263 tys. zł. Za tę sumę niektórzy potrafią wystawić skromny dom jednorodzinny. Najmniejsze mieszkanie w wieżowcu tzw. M-3, składające się ze średniej wielkości pokoju, małej klitki o powierzchni 6 m kw., kuchni-laboratorium i łazienki - kosztować będzie ponad 200 tys. zł".
Dla mieszkańców taki wzrost cen był sporym zaskoczeniem. Budowa punktowców trwała aż 10 lat. "Trudno oczywiście twierdzić - jak to mówią niektórzy członkowie spółdzielni - że zostali oni przez wszystkich oszukani. Nikt ich nie zmuszał, aby decydowali się właśnie na te mieszkania, choć z drugiej strony wówczas, kiedy się decydowali, wielu z nich nie wiedziało, co ich czeka. Mogą oni teraz ewentualnie zrezygnować z pl. Grunwaldzkiego i wybrać najbliższą, inną lokalizację spółdzielni, ale kto się na to zgodzi po tak długim okresie oczekiwania" - pisała "Gazeta Robotnicza". Na mieszkanie czekało się wtedy we Wrocławiu od 6 do 12 lat.
Źródło: Fotopolska.eu
Gdy Grabowska-Hawrylak w 1967 r. kończyła projekt osiedla, wartość 1 m kw. powierzchni w punktowcach szacowana była na 3.250 zł. "Był to jak na owe czasy koszt wysoki, gdyż średnio mieszkanie kosztowało we Wrocławiu około 2500 zł za m kw." - pisał w 1972 roku dziennikarz Dobrosław Klimek. Koszt wzrósł do 6 tys. zł, bo - jak czytamy w ówczesnej gazecie - "W trakcie opracowywania projektu technicznego wieżowców okazało się (po badaniach geologicznych), że trzeba wykonać palowanie pod fundamenty. Początkowo przewidywano wbicie 180 pali, później okazało się, że trzeba ich wbić aż 240. W sumie zabiegi te podniosły cenę 1 m kw. powierzchni mieszkania o około 600 zł.
O około 900 zł na metrze wzrosła cena mieszkań na skutek zastosowania nowoczesnych wind szwedzkich, zamiast starych krajowych, które tymczasem zabroniono wbudowywać do tak wysokich domów. W taki to prozaiczny sposób koszt mieszkania podskoczył do 4650 zł za metr kw. (...) Faktem jest, że trudności i przerwy w budowie osiedla nie pozostały obojętne dla jego kosztów. W sumie, wraz z dokonaną przed dwoma laty realizacją cen w budownictwie, spowodowało to w konkretnym wypadku aż 22-procentowy wzrost kosztów mieszkania, i tak już przecież wysokich. Oznacza to, że na każdym metrze kwadratowym powierzchni wieżowców, należy położyć dodatkowo 'Kopernika'. Czy tyle to budownictwo musiało rzeczywiście kosztować?" - pytał ponad 40 lat temu dziennikarz. Wizerunek Kopernika widniał wtedy na tysiączłotowym banknocie.
Źródło: Fotopolska.eu
Realizacja inwestycji znacznie się przeciągnęła. "Mimo, że została ona zatwierdzona uchwałą Prezydium Rady Narodowej m. Wrocławia (co podkreślało jej wagę dla miasta), przedstawiciele tegoż prezydium wręcz blokowali swego czasu postęp budowy. Tłumaczono to różnymi doraźnymi przeszkodami, jak np. trudnością wykwaterowania lokatorów z sąsiednich starych kamienic, która należało rozebrać, a przecież rozbiórka ta była z góry zaplanowania. (...) Nie spieszno też było Prezydium RN wyasygnować środki na budowę pawilonów usługowych przy wieżowcach, budowę częściowo finansowaną przez spółdzielnię. Do dziś zresztą niepewny jest los części pawilonów szóstego wieżowca i planowanych tu garaży. Ale to już inna sprawa" - relacjonowała gazeta z 1972 r.
Źródło: Fotopolska.eu
Mieszkania w wieżowcach były nie tylko drogie, ale też mało funkcjonalne. "Przyszli mieszkańcy wieżowców uczynili projektantce domów wiele gorzkich wyrzutów za - ich zdaniem - niefortunny podział powierzchni mieszkania, za zbyt małe kuchnie i stanowczo za mały pokój dzienny, za zaciemnione okna itd. Doszły do tego jeszcze błędy wykonawstwa, które w pewnych wypadkach zupełnie popsuły funkcję mieszkań" - pisała gazeta. - "Za ogólnie zbyt małe mieszkania trudno winić projektantkę, gdyż zastosowała się ona do obowiązujących przedtem rygorystycznie normatywów. Natomiast układ i proporcje izb w mieszkaniu są kwestią bardzo subiektywną, różne są w tym zakresie gusty u upodobania. Niestety, mieszkania projektuje się u nas bez uwzględnienia tych upodobań jakby dla anonimowego, nieznanego użytkownika" - krytykował dziennikarz.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Po zakończeniu budowy wieżowce przy pl. Grunwaldzkim "robią na wrocławianach piorunujące wrażenie, osiedle szybko staje się jednym z symboli miasta" - pisze znany reporter Filip Springer w swojej publikacji o wrocławskim osiedlu. Mijający czas nie jest jednak łaskawy dla tej architektury. - "Z czasem wrocławski Manhattan zyskuje coraz gorszą sławę. Elewacje z roku na rok będą przytłaczały coraz głębszą szarością. Osiedle postarzeje się w najgorszy z możliwych sposobów - wadliwe wykonawstwo i marne materiały będą tu o sobie dawać znać przez całe dekady. Podziemny parking stanie się scenerią, w której będzie można kręcić filmy grozy. Totalność tej architektury zostanie spotęgowana skalą zaniedbania, brudu i niechlujstwa. Osiedle Grabowskiej-Hawrylak będzie można wkrótce podawać za przykład tego, jak brutalnym okresem w historii architektury był modernizm, zwłaszcza rozumiany tak bezkompromisowo jak tutaj" - podkreśla reportażysta. Autor książek poświęconych przestrzeni nie ma jednak wątpliwości, że sam projekt osiedla był niezwykle wartościowy. "Jadwiga Grabowska-Hawrylak jest architektonicznym gigantem i nikt ani nic jej tej pozycji nie odbierze" - pisze Springer.
Źródło: Fotopolska.eu
Przykładem oryginalnej i nowatorskiej architektury jest we Wrocławiu również trzonolinowiec przy skrzyżowaniu ul. Dworcowej i Kościuszki. Jego konstrukcję oparto na stalowych linach. Realizacja inwestycji też była niestandardowa. Zwykle domy buduje się od fundamentów po dach. Z wrocławskim trzonolinowcem było na odwrót. 11-piętrowiec zaczął powstawać od najwyższego piętra i rósł w dół.
Więcej o budowie trzonolinowca przeczytasz tutaj
Drugiego takiego budynku nie ma w całej Polsce. Wrocław jednak zamiast szczycić się wyjątkową architekturą, zupełnie o nią nie dba.
Trzonolinowiec od lat nieremontowany popada w coraz większą ruinę i nikt nic z tym nie robi. Z wrocławskim Manhattanem jest na szczęście inaczej. Właśnie zaczęła się modernizacja wieżowców. Prace nadzoruje wrocławska fundacja Jednostka Architektury, działająca pod patronatem samej Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak. Punktowce odzyskają dawną biel, elewacje zostaną odnowione. Pojawi się też zieleń w przestrzeniach między balkonami i na dachach, również parking przestanie straszyć.
MIECZYSŁAW MICHALAK
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze