Świątynia książek: poznaj historię Biblioteki Uniwersyteckiej

Autorem XIX-wiecznego gmachu przy ul. Szajnochy 7-9 jest niemiecki architekt Richard Plüddemann, wrocławski radca budowlany. W budynku mała znajdować się Miejska Kasa Oszczędności, ale w wyniku nacisku opinii publicznej i Rady Miejskiej postanowiono umieścić tu cenne zbiory biblioteki miejskiej. 40 lat później Kasę Oszczędności przeniesiono do nowego wieżowca, który wybudowano w zachodniej pierzei Rynku.

Fotografia ze zbiorów Wratislaviae Amici

Królewską Bibliotekę Uniwersytecką we Wrocławiu utworzono oficjalnie w 1815 roku. Zanim jednak zajęła miejsce księgozbioru miejskiego przy ul. Szajnochy, jej siedzibą był poklasztorny budynek na Wyspie Piaskowej. Na początku zbiory liczyły ponad 120 tys. woluminów, a pierwszy egzemplarz obowiązkowy biblioteka otrzymała w grudniu 1824 roku. Teraz trafia tu każda książka wydana przez polskie placówki w kraju lub za granicą.

Po wybuchu II wojny światowej, w 1940 roku  ewakuowano najcenniejsze książki - przede wszystkim rękopisy i starodruki wydane przed 1700 rokiem. W tym czasie w kolekcji biblioteki znajdowało już się około 800 tys. egzemplarzy drukowanych książek, 4,5 tys. rękopisów, 5 tys. map i 6 tys. grafik. Podczas nalotów i bombardowań zniszczeniu uległ dział filologii klasycznej. Mimo wojny, biblioteka nadal pracowała i udostępniała swoje zbiory. Dopiero w marcu 1945 roku, kiedy piwnice gmachu na Wyspie Piaskowej przeznaczono na siedzibę dowództwa Festung Breslau, wyniesiono stamtąd książki. Około 300 woluminów trafiło wtedy do kościoła św. Anny (dzisiejszej cerkwi prawosławnej).

Dwa miesiące później książki przechowywane w kościele spłonęły podczas pożaru. Pierwszy powojenny prezydent Wrocławia Bolesław Drobner postanowił wtedy przekazać Uniwersytetowi zbiory biblioteki miejskiej - zestaw liczący około 400 tys. woluminów, w tym ponad 5 tys. rękopisów i 20 tys. map. W skład nowego księgozbioru weszły też egzemplarze z dawnych bibliotek we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku, które podczas wojny udało się ewakuować.

W pierwszych dniach maja 1945 roku do miasta przybyła 27-osobowa grupa naukowa z Krakowa, kierowana przez prof. Stanisława Kulczyńskiego. Budynek na Wyspie Piaskowej był kompletnie zniszczony. Zadaniem naukowców było utworzenie nowej biblioteki w siedzibie dawnej biblioteki miejskiej, która nie ucierpiała podczas wojny. Polscy bibliotekarze pod kierunkiem nowego dyrektora - Antoniego Knota - zaczęli tworzyć nową Bibliotekę Uniwersytecką w ceglanym budynku przy ul. Szajnochy 7-9.

Zbiory Biblioteki Miejskiej zostały oficjalnie przekazane Uniwersytetowi dopiero w maju 1946 roku. W uchwale Miejskiej Rady Narodowej ówczesny prezydent miasta, Aleksander Wachniewski, pisał:

'Pragnąc dać wyraz zrozumienia dla historycznej roli nauki w Odrodzonej Polsce Demokratycznej, wyrażając wolę obywateli miasta Wrocławia oraz pragnąc przyczynić się do rozkwitu nauki na prastarych ziemiach piastowskich, tworzenia i ugruntowania na nich bastionu polskości po wieczne czasy [Miejska Rada Narodowa] postanawia: przekazać i darować księgozbiory, rękopisy, mapy i inne ruchomości znajdujące się w Bibliotece Miejskiej w tym przeświadczeniu, że wspomniane pomoce służyć będą uczonym i uczącym się dla dobra Ojczyzny i miasta Wrocławia'.

Renowacja herbu miasta na elewacji budynku przy ul. Szajnochy 7-9

Każde piętro, ze względu na funkcję, rozplanowano inaczej. W zachodniej części budynku znajdowała się sala operacyjna (czyli miejsce wykonywania transakcji) Miejskiej Kasy Oszczędności. Obecnie w hali z pięknym sklepieniem krzyżowym umieszczono czytelnię główna. Ponad czytelnią znajduje się magazyn: drewniane regały są na stałe przymocowane do stalowej konstrukcji podłóg. Wstęp mają tam tylko pracownicy biblioteki, ale czytelnicy mogą podejrzeć potężny księgozbiór przez przeszklone okna magazynu, które otwierają się na zamknięty świetlikiem hol.

Budynek przy ul. Szajnochy 7-9 był przystosowany do celów bibliotecznych, ale już przed wojną zaczęło tam brakować miejsca na nowe książki. Część magazynów przeniesiono do piwnic i na strych, a tomy układano na półkach w dwóch rzędach - na tył trafiały te rzadziej używane. W gmachu mieściła się czytelnia dla profesorów, dyrekcja i administracja, wypożyczalnia miejscowa oraz międzybiblioteczna i Gabinet Śląsko-Łużycki. Brakowało jednak rezerw magazynowych.

Rozwiązaniem problemów okazała się klasycystyczna rezydencja Wallenberg-Pachalych. Sąsiadujący z biblioteką budynek powstał według projektu Karla Langhansa pod koniec XVIII wieku i jako jeden z nielicznych przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń. Pałac, w którym znajdował się kantor i mieszkanie, powstał na wzór angielskiego palladianizmu. Na szczególną uwagę zasługuje klatka schodowa, w której motyw owalu powtarza się w całości założenia oraz w detalach - duszach i balustradach.

Pomieszczenia w pałacu przy ul. Szajnochy to jedyne zachowane dziś we Wrocławiu oryginalne klasycystyczne wnętrza - Sala Marmurowa i Sala Malinowa. Owalny salon Sali Marmurowej otaczają cztery narożniki, w których znajdują się jońskie kolumny, a łuk sklepienia podtrzymują hermy - filary zwieńczone rzeźbionymi popiersiami. Plafon o tematyce mitologicznej z freskami Philippa Bartscha został częściowo zrekonstruowany po 1945 roku.

Początkowo budynek był zupełnie nieprzystosowany do celów bibliotecznych. Na pierwszym piętrze znajdowały się gabinety rektorów, pełnomocnika oświaty i administracja biblioteki, a stosy książek zalegały na parterze, w hali pobankowej - tu składano je i sortowano. Remont budynku rozpoczął się w 1956 roku (w kiepskim stanie była m.in. klatka schodowa). Do odnowionego gmachu przeniesiono oddziały ogóle, informację naukową, czytelnię i administrację, a część pałacu przeznaczono na mieszkania dla pracowników. Rękopisy i stare druki z czasem wróciły na Wyspę Piaskową, a w budynku przy ul. Szajnochy 7-9 miały odtąd znajdować się tylko magazyn. Później umieszczono tam też czytelnię.

W 1982 senat Uniwersytetu Wrocławskiego uchwalił decyzję o budowie nowego gmachu biblioteki, a dziesięć lat później do księgi wieczystej wpisano działkę przy moście Pokoju. Początek lat 90. to też stopniowa komputeryzacja biblioteki: pierwsze próby uzyskania dostępu do internetu i otwarcie katalogu komputerowego.

Rozwój biblioteki przerwała powódź w 1997 roku. Prace przy zabezpieczeniu okien piwnicznych folią i workami z piaskiem rozpoczęły się dwa dni wcześniej, chociaż nikt jeszcze nie wierzył, że woda zaleje starówkę. Po zakończeniu ewakuacji książek na Piasku zajęto się zabezpieczeniem zbiorów przy ul. Szajnochy. Kilkadziesiąt osób przez całą sobotę 12 lipca - tuż przed zalaniem miasta - przenosiło ciężkie tomy z magazynów w piwnicy na wyższe piętra. Książki wędrowały z rąk do rąk, bo wózki magazynowe szybko się rozpadły.

Następnego dnia rano wszystko wydawało się być pod kontrolą, ale już o godz. 8 pracownicy podnieśli alarm. Woda bardzo szybko zaczęła wlewać się do wnętrza budynku przez studzienki burzowe, które nie wytrzymały dużej ilości wody. Chociaż pracownicy biblioteki próbowali zablokować je foliowymi workami z piasku, a na miejscu był hydraulik z pompą - poziom wody niebezpiecznie rósł. Dzień wcześniej wyniesiono ponad połowę księgozbioru z najniższych półek, ale nie miejscu pozostało jeszcze prawie 100 tys. woluminów. Kiedy zaczęto je wynosić, woda sięgała już kolan.

Na radiowy apel odpowiedziało ponad sto osób: bibliotekarzom pomagali przypadkowi przechodnie, mieszkańcy pobliskich kamienic i osoby z drugiego końca miasta. Zdecydowano, że ekipa ma zostawić zalane książki, a wynoszenie zbiorów rozpoczęto od  trzeciej półki. Stosy książek podawano z rąk do rąk przy słabym świetle świec (okna w magazynach były zasłonięte, a baterie w latarkach szybko się wyczerpały). Suche woluminy składowano w czytelni głównej, a mokre egzemplarze trafiały na dziedziniec, schody i korytarze. Wieczorem, kiedy wyniesiono już prawie wszystkie książki, na miejscu pojawił się płetwonurek, który wyłowił zatopione w piwnicy tomy.

Księgozbiór na długie miesiące został wyłączony z użytku. Żeby zabezpieczyć zmoczony papier przed pleśnią, książki trafiały do komory próżniowej i były czyszczone specjalnymi chemikaliami, także poza Wrocławiem. Niektóre woluminy musiały czekać na nową okładkę ponad rok.

W 1999 roku, kiedy prawie dwa miliony książek przestały mieścić się w oddziałach biblioteki, ogłoszono konkurs na projekt architektoniczny nowego budynku. Konkurs wygrał zespół z Warszawy - Jacek Rzyski, Jerzy Ruszkowski i Jacek Kopczewski. Wydział architektury zatwierdził projekt w 2001 roku, a rok później podpisano akt erekcyjny. Kamień węgielny, poświęcony przez kard. Henryka Gulbinowicza, wmurowano jednak dopiero w listopadzie 2003 roku, a prace zakończyły się w zeszłym roku.