Około godz. 2 w nocy zapłonęła Nowa Synagoga (Neue Tempel) przy dzisiejszej ul. Łąkowej. "Aryjski odźwierny, staruszek Peters (...) musiał otworzyć synagogę 'gniewnemu ludowi' - zanotował w swoim pamiętniku Walter Tausk, żydowski kupiec z Wrocławia. Rabinowi gminy Hermannowi Vogelsteinowi nie pozwolono nawet na ratowanie ksiąg liturgicznych.
Fotopolska.eu
Nim nastał ranek, największa w Niemczech - po berlińskiej - synagoga zamieniła się w dymiącą ruinę. "Kopuła była silnie przechylona i dlatego musiano ją po południu między 2 a 4 wysadzić w powietrze" - zanotował Tausk. Był to notabene jedyny przypadek zaangażowania saperów do wyburzania ruin synagogi; najczęściej musiały to robić gminy żydowskie.
"Stałam z koleżanką przy miejskiej fosie i byłyśmy świadkami zburzenia przez Niemców za pomocą min żydowskiej bożnicy. Jedna z nas powiedziała: 'Jak to można święte miejsce niszczyć'. Stojący obok mundurowy Niemiec rzucił się na nas i mocno pobił, a następnie zostałyśmy aresztowane" - wspominała po latach Marta Hordyk, Polka mieszkająca przed wojną we Wrocławiu.
Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa
Leon Jankowski, pracownik polskiego konsulatu we Wrocławiu, widział płonącą Nową Synagogę i stojącą obok bezczynnie straż pożarną. Strażacy pilnowali jedynie, aby ogień nie przerzucił się na sąsiednie budynki.
W noc kryształową zdemolowano także Synagogę Głogowską (Glogauer-Schul) przy Gartenstrasse (ul. Piłsudskiego), liczącą 160 lat Synagogę Sklowera przy Goldeneradegasse (dziś południowy pas Kazimierza Wielkiego, od Ruskiej do Krupniczej) i Synagogę Krajową (Landschul) przy dzisiejszym pl. Muzealnym.
Fotopolska.eu
Zniszczona została również Synagoga pod Białym Bocianem przy Wallstrasse (Włodkowica) - bojówkarze wydarli ze ściany srebrną szafę ołtarzową, a zwoje Tory podarli na strzępy.
Potem zaczęły się aresztowania. Zatrzymywano zarówno osiemdziesięcioletnich starców, jak i czternastoletnie dzieci. Tausk wspomniał w dzienniku o aresztowaniu lekarza, Nathana Salomschina, człowieka sześćdziesięcioletniego, cierpiącego na ciężką kolkę nerkową. "Trzymano go na nogach przez 11 godzin razem z około 500-600 aresztowanymi na obu podwórzach więziennych w gmachu Prezydium policji. Kazano im ręce zabijać dla rozgrzewki i chodzić w kółko" - pisał Tausk.
Fotopolska.eu
Nic dziwnego, że wielu spośród zatrzymanych umierało. "Właśnie dzisiaj dowiedziałem się o śmiertelnym ataku serca, jakiego doznał na posterunku policji 66-letni Alfred Oschinsky, ojciec mego znajomego Arno. Obaj do niedawna posiadali we Wrocławiu pierwszorzędne przedstawicielstwo meblowe, powstałe przed około 40 laty" - napisał w dzienniku Tausk.
Policja wywlekała Żydów z mieszkań, zatrzymywała na ulicach i w szpitalach. Do Buchenwaldu wywieziono lekarzy, asystentów, męski personel i wszystkich zdolnych do marszu pacjentów szpitala żydowskiego na Krzykach. Dr Gradenwitz - jeden z najbardziej lubianych wrocławskich lekarzy, chrześcijanin - zastrzelił się na oczach policjantów. Gdy chowano go na cmentarzu Grabiszyńskim, zjawiło się gestapo i aresztowało jedynego, 75-letniego mężczyznę w kondukcie pogrzebowym.
"Aresztowano między innymi żydowskich żałobników i grabarzy, setki pozbawionych pracy żydowskich przedstawicieli handlowych, komiwojażerów i pracowników sklepowych, którzy byli zatrudnieni w miejskim zakładzie rąbania drzewa (13 tygodni obowiązkowej pracy) i których zabrano z pracy i wywieziono. Aresztowano na ulicy niezliczone setki Aryjczyków czyniących jakieś krytyczne uwagi. Aresztowano chrześcijańskich duchownych wszystkich wyznań, którzy wznosili modły błagalne za Żydów" - notował Tausk.
Sterowany "gniew ludu" wyładował się w paleniu i demolowaniu żydowskich sklepów i mieszkań prywatnych. Akcje przeprowadzali umundurowani esesmani. Walter Tausk, który rano 10 listopada wyszedł z domu przy Sadowastrasse (dziś Swobodna), spotykał co krok ślady ich działalności. Na Teichstrasse (dziś Stawowa) zniszczono piekarnię Hirschlika, skład żelazny "Brauer i Syn" oraz małą firmę konfekcyjną Cheimowitza. "Ramy okienne oczyszczono ze szkła do najmniejszych cząstek. Na ulicach leżała zawartość wystaw sklepowych, które skrupulatnie splądrowano albo nawet rabowano. W małej aptece na Gartenstrasse [dziś Piłsudskiego - red.], tuż za rogiem, wszystko z półek było powyrzucane, wszędzie leżały pudełka i flakony" - zauważył Tausk.
Ulica Piłsudskiego w latach 30. Wtedy nazywała się Gartenstrasse. Fotopolska.eu
Im bliżej centrum, tym więcej napotykał zniszczeń. "Zrabowane sklepy z cygarami, w których urządzenia sklepowe leżały potłuczone. Sklepy meblowe z meblami na wystawach rozbitymi lub przynajmniej silnie porysowanymi (nawet przy pomocy szkła). W innych sklepach obrabowane półki albo zrzucone na kupę z towarem lub bez niego" - zapisał Tausk.
Konsul RP Leon Koppens zawiadomił polski MSZ, że do godziny 10 rano zdemolowano wszystkie bez wyjątku sklepy żydowskie we Wrocławiu.
Od wypadków nocy kryształowej do ostatnich deportacji wrocławskich Żydów minęło zaledwie sześć lat. Przez ten czas transporty szły do obozów koncentracyjnych w Majdanku, Treblince, Sobiborze, Bełżcu i przede wszystkim do Auschwitz-Birkenau. Jesienią 1944 roku przestało istnieć jedno z największych skupisk niemieckich Żydów, które na przełomie wieków liczyło jeszcze 20 tys. osób.
Fot. Łukasz Giza / Agencja Gazeta
Cytaty w tekście pochodzą z następujących źródeł: Walter Tausk, "Dżuma w mieście Breslau", przekład Ryszard Kincel, Warszawa 1973; "Do nich przyszła Polska...", Wrocław 1991; Karol Jonca, "Noc kryształowa i casus Herschela Grynszpana", Wrocław 1998
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze