Opuszczone miasto: Pstrąże lub inaczej Strachów [FOTO]

Osiem czteropiętrowych bloków, zwanych popularnie leningradami i blisko 200 innego rodzaju budynków, w tym co najmniej kilkadziesiąt ceglanych domków, jakby jednorodzinnych, postawionych jeszcze przez Niemców. Pomiędzy nimi brukowane ścieżki. Ci, którzy dawniej tu bywali pamiętają kino, saunę, kasyno, szkołę z basenem i sklepy. Tory, choć zarośnięte, przypominają, że kiedyś dojeżdżał tu pociąg. O tym, że minęło już prawie 20 lat świadczą obdrapane ściany wewnątrz budynków, sterty pozostawionego na zewnątrz gruzu. Część domów nie ma już dachów, szyb, czy nawet podłóg. Z piwnic wyrastają brzozy, w schodach brakuje kilku stopni, a do środka domu można wejść przez dziurę w ścianie. Czteropiętrowe bloki są zrujnowane, często nie przez czas, ale i przez ludzką rękę. Szkło z wybitych szyb, pokruszone i ostrzeliwane ściany, jakby żołnierze ćwiczyli trafianie do celu, pokrywają niemal w całości podłogi zewnątrz budynków. Jednak spacerując po poszczególnych piętrach można jeszcze rozpoznać, gdzie była kuchnia, gdzie toaleta, a po kolorowej tapecie widać, w którym pomieszczeniu spały i bawiły się dzieci.

Piętnaście kilometrów na zachód od Pstrąża leży Świętoszów. Z pozoru wygląda jak każde 2,5-tysięczne miasteczko: domki jednorodzinne, mała stacja benzynowa, lokalny supermarket przy głównym skwerze, tuż obok przystanku autobusowego. O jego przeszłości przypominają stojące na uboczu, identycznie jak te z Pstrąża leningrady. Tu jednak wejścia do nieużywanych klatek zabito deskami, dookoła skoszono trawnik, a w części bloków nawet ktoś zamieszkał.

W obydwu miastach do 1992 roku mieszkało około 30 tys. Rosjan. Byli to radzieccy żołnierze wraz z rodzinami. Na prawie 50 lat odgrodzili się murem od mieszkających w okolicy Polaków, wewnątrz tworząc swoje w pełni zagospodarowane enklawy. Przeplatanie się losów sąsiadów zza betonowego płotu było jednak nieuniknione.

Józef Zarówny mieszka przy ul. Kolejowej w Świętoszowie, jedynej polskiej części miasta, która istniała przed 1992 roku. Nieopodal jego domu stoi nieczynna już stacja kolejowa, biegną też zarośnięte dzisiaj tory, którymi jeszcze 20 lat temu przejeżdżało kilka pociągów dziennie.

Pan Józef nie odróżnia Pstrąża od Świętoszowa:

- Wiem, że była Kwisa, za Kwisą Ruscy i tyle ? mówi.

- Śmiałam się, że byłam za granicą, bo przez rzekę przechodziłam do Ruskich ? mówi jego sąsiadka, Teresa Jackiewicz.

Mało kto w okolicy źle wspomina ?kacapów?.

Zarówny: - Tu ludzie żyli tylko z Ruskich, a jak ktoś chciał, to żył dobrze.

Jackiewicz: - Nigdy w życiu węgla nie kupowałam. Ruscy pociągami dostawali transporty, wyładowywali i przechowywali je tutaj ? pokazuje na teren przed swoim domem. - Jak oficerowie odjechali na obiad, to ja sobie wychodziłam, brałam węglarkę i zbierałam tyle, ile potrzebowałam. Przecież to jakby nasze było, bo z naszych kopalni przywiezione. Choć oni twierdzili, że z ich. Ale ja nie wierzyłam

Na kolei, przy transporcie pracowała mieszkająca dwa domy dalej Helena Bączek.

- Przyjechałam tu z Krakowa, bo usłyszałam, że w Świętoszowie brak dyżurnych ruchu. Zrobiłam sześciomiesięczny kurs i od razu dostałam pracę i mieszkanie. Tu nie było komu normalnie pracować, bo wszyscy byli zajęci handlem z Ruskimi.

Sama przyznaje, że też dorabiała na boku: - Przyjeżdżał tu od czasu do czasu taki człowiek i prosił mnie, żebym jak mogła to trochę rubli dla niego skupiła. No to się postarałam, zawsze parę dodatkowych groszy wpadło.

Handlował też pan Józef. Miał ułatwiony dostęp do radzieckich towarów, bo pracował jako konwojent. Zaopatrywał radzieckie sklepy w świeżą żywność, dowożąc ją z oddalonego o 20 km Żagania. - Normalna wymiana za pieniądze. Oni przywozili złoto, telewizory, rzeczy, których u nas po prostu było ? mówi.

Jednak legalny wstęp za mur miał tylko w godzinach pracy. - Ale potem można było jeszcze przejść przez rzekę, albo się dogadać. Byli i dobrzy ludzie i wredni. Jak Mongoł jak stał przy bramie to nikogo nie wpuścił ? wspomina.

- Kiedyś przechodziłam pod płotem i zahaczyłam nogą o drut ? pani Teres pokazuje małą, ale wciąż widoczną bliznę na nodze. ? Poszłam od razu do ich sklepu, a tam Rosjanka gazę namoczyła w jodynie, przyłożyła i już nie bolało. Innym razem mnie złapali, ale zaraz wypuścili. Powiedziałam do żołnierza: odwróć się, zamknij oczy i udawaj, że nie widziałeś. Dał się przekonać. Jak ktoś nie miał szczęścia, to milicje wzywano.

Każdy z sąsiadów za murem zaopatrywał się w produkty codziennego użytku.

- U nas wszystko było na kartki. Ja je oddawałam teściowej, a sama chodziłam do Ruskich, bo tam było bez kartek ? mówi pani Helena.

Pan Józef: - U nas w sklepie nie było nic, a tam było wszystko. A jakie cukierki i ciastka mieli! Do teraz wspominamy z bratem, że takich to nawet teraz nigdzie się nie dostanie.

Pani Teresa: - Sama czekolada i orzeszek w środku. I przepyszne ciastka. Raz miałam je przy sobie, kiedy pojechałam ze znajomą do Lichenia i zatrzymała nas milicja. Mówię do tych panów, żeby się poczęstowali, bo to zagraniczne. I puścili nas.

Na zakupy do Ruskich chodziła też Maria Chomkowicz. Mieszka w Kozłowie, wiosce położonej tuż przy Pstrążu.

- Jeździłam tam na rowerze, albo na piechotę chodziłam. Wchodziłam przez dziurę w płocie, czasami też przez bramę, jak udało się dogadać. Tam wszystko było pięknie zagospodarowane. Był duży pawilon, a w nim sklep spożywczy, tekstylia. Ubrania, można było kupić, różne rzeczy do codziennego użytku, tarkę do warzyw, czajnik. Wszystko za złotówki. Sprzedawcy wiedzieli, że my nie od nich. Czasami zatrzymywali coś dla swoich, ale większość można było kupić.

- Nieraz nie trzeba było nigdzie iść. Żołnierze sami chodzili po wsi i sprzedawali papierosy, czy konserwy ? wspomina jej sąsiadka Anna Trechanowska.

Jan Grycz, Łemk z Kozłowa często gościł Ruskich żołnierzy u siebie w domu: - Nasz łemkowski język podobny do ruskiego, więc łatwo się było dogadać. Miałem tam przyjaciół i dobrze mi się z nimi żyło. Oni zapraszamy mnie do siebie, a ja ich tutaj, z czego byli strasznie zadowoleni. Wypiło się, zapaliło, byli bardzo towarzyscy. Ale i zadziory, zdarzały się bijatyki.

Pani Anna z mężem Janem kilka lat z rzędu spędziła Sylwestra w Pstrążu: - Mieliśmy tam bardzo dużo znajomych. Przychodzili do nas po mleko, czasem ja im zawiozłam i tak się nawiązywało znajomości.

Co roku dostawała od nich kwiaty na dzień kobiet, nieraz małe prezenty. ? Kultura była tam wielka. A jak się do nich szło, to złego słowa nie można było powiedzieć. Papierosy też tylko na zewnątrz się paliło. Nie żebym ja paliła. Ale panowie zawsze wychodzili.

Po 1992 roku przez kilka lat pisali do siebie listy, raz nawet jedna Rosjanka przyjechała ją odwiedzić. Potem kontakt się urwał.

15 lipca 1992 roku z okolicy wyjechał ostatni żołnierz, dowódca świętoszowskiej dywizji. Ani mieszkańcy Kozłowa, ani ul. Kolejowej nie odczuli tego jako ulgi.

Anna Trechanowska: - Odkąd Rosjanie wyjechali, nigdy nie byłam w Pstrążu. Doszłam tylko do pobliskiego mostu. Nasi żołnierze zaczęli pilnować wstępu i ustanowili całkowity zakaz. Strzelali do okien w blokach, wszystko rozbijali, aż się domy trzęsły. Teraz tylko odważny tam wchodzi. Nawet niech by te budynki bezdomnym oddali. A tak wszystko niszczeje - mówi.

W okolicy nie było już dobrze zaopatrzonych sklepów. Maria Chomkowicz: - Jak wyjechali to jeździłam do Bolesławca. Kawał drogi. Teraz niedawno otworzyli nam spożywczy, ale tekstyliów do tej pory nie ma.

Bieda przyszła na ul. Kolejową. Teresa Jackiewicz: ­- Rosjanie wyjeżdżali stąd ze łzami w oczach. Dobrze tu mieli. A nam skończył się węgiel.

Józef Zarówny: ? Jak wyjechali, to ja też się stąd wyprowadziłem. Życie upadło, wszystko zaczęło zarastać.

Helena Bączek, wraz z dziesięcioma innymi osobami straciła pracę na kolei, bo stację zamknięto. - I do tej pory nie mam pracy. Krótko po ich wyjeździe zaczęliśmy z mężem jeździć na złom, bo Ruscy pełno tego pozostawiali. Dopiero nasi Polacy zaczęli to czyścić. Ja sama z mężem miałam taką przyczepkę. Kupiliśmy też wartburga, takiego starego. Mój mąż to taki robotny chłop. Mówi: dobra Helena jedziemy? No jedziemy. Wiedzieliśmy gdzie chodzić. A jak znalazłam kawałek gąsienicy, jaka byłam zadowolona, bo to grosz! Trzeba się było tak ratować, bo to dechami dziura zabita.

Po Rosjanach obydwa miasta przejęło Wojsko Polskie. Jeszcze w 1992 roku zdecydowało się przekazać część cywilną Świętoszowa dla Skarbu Państwa. Obecnie te obiekty należą do gminy wiejska Osiecznica. Do Świętoszowa przyjeżdżają polscy żołnierze z rodzinami, część mieszkań dostają w ramach rekompensaty zabużanie, w większości odsprzedając je na rynku wtórnym. Część wykupują okoliczni mieszkańcy. Radziecka enklawa powoli zmieniła się w zwyczajne miasteczko, choć sąsiadujące z największym poligonem w Polsce. Agencja Mienia Wojskowego do dzisiaj sprzedaje tu działki.

Do drugiego miasta nikt nie przyjechał. Pstrąże zostało w całości włączone w teren poligonu. Krótko po wyjeździe Rosjan padł pomysł umieszczenia tam podopiecznych Marka Kotańskiego z ośrodków dla osób uzależnionych. Jednak okoliczni mieszkańcy zaprotestowali.

Gmina Osiecznica tłumaczy, że nie stać jej było na inwestowanie w kolejne miasto:

- Jesteśmy małą gminą wiejską, nie potrzeba nam tylu mieszkań komunalnych. Już samo przygotowanie Świętoszowa za dużo nas kosztowało, bo wszystko tworzyliśmy od początku: kanalizację, oświetlenie, budowaliśmy nowe drogi wewnętrzne. A do Pstrąża nie było nawet jak z zewnątrz dojechać, tylko przez poligon ? mówi Małgorzata Słonecka, sekretarz gminy.

Ostateczną decyzję w sprawie Pstrąża podjął w 1995 roku Kierownik Urzędu Rejonowego w Bolesławcu. Uznał, że nie opłaca się inwestować w miasto m.in. z powodu prawdopodobnego skażeniem terenu substancjami ropopochodnymi, które mogły przedostać się do ujęć wody pitnej oraz zbytniej bliskości poligonu. Ostatecznie oddał obiekty pod cele szkoleniowe ?z przeznaczeniem do całkowitego zniszczenia?.

Obecnie z Pstrąża korzystają m.in. strażacy, którzy w zniszczonych blokach uczą się jak ratować ludzi w warunkach trzęsienia ziemi, czy innych katastrof.

Opuszczone miasto duchów: Pstrąże, inaczej Strachów. Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię: