Wrocławskie sławy. Oni przynieśli miastu międzynarodowy rozgłos

Jedni zostali wysiedleni, drudzy szukali miejsca do lepszego życia. Uchodźcy, imigranci, zdobywcy "Dzikiego Zachodu", ludzie z drogi. Po prostu wrocławianie, którzy stali się największą wartością zrujnowanego miasta. Tym bardziej jeśli nie przyjeżdżali z pustymi rękami, jak Hugo Steinhaus.

To jeden z "Genialnych", członek sławnej lwowskiej szkoły matematycznej, znał Breslau. Przejeżdżał tędy jako student Getyngi (ówczesnej mekki całego matematycznego świata) w 1906 roku, a potem wielokrotnie wracał. Na stałe zamieszkał jesienią 1945 roku. W ankietach na pytanie: "Czy przekraczałeś granice Związku Radzieckiego?", pisał: "Nie, granica dwa razy przekraczała mnie".

Mawiał, że "polska produkcja towaru zwanego matematyką cieszy się na świecie lepszą opinią niż nasza produkcja konserw, tekstyliów lub radioodbiorników". I dodawał, że za granicą mówią: "X to dobry matematyk, z pewnością Polak". U nas mówią: "Y to prawdziwy Polak; z pewnością słaby matematyk". Był z pewnością towarem eksportowym wybitnej jakości i Uniwersytet Wrocławski, którego był profesorem, słusznie się Steinhausem szczyci.

Równie mocno świeciła gwiazda Ludwika Hirszfelda, immunologa i bakteriologa. Choć powojenny Wrocław nie doczekał się noblisty, to nazwisko Hirszfelda jest na miarę Nobla, do którego był zresztą nominowany.

Mężczyźni niesłusznie podejrzewani o ojcostwo znaleźli w nim wybawiciela, bo Hirszfeld odkrył prawo dziedziczenia grup krwi, pozwalające wykluczyć rodzicielstwo. A kobiety zagrożone konfliktem serologicznym zawdzięczały mu życie dzieci.

Walczył z epidemiami na wojennych frontach i kresowych wsiach, wprowadzał ochronne szczepienia, tropił chorobotwórcze bakterie i szykował broń, która je niszczyła. Salmonella hirszfeldi znalazła w nim swojego pogromcę, ale za to dostała dobre nazwisko.

Wrocław był w jego życiu ostatnim miastem, przyjechał na dymiące jeszcze gruzy, organizował wydział lekarski uniwersytetu i został jego pierwszym dziekanem. Był uczonym jak ze szkolnych czytanek. Skromny, zwyczajny, bez feudalnych profesorskich fumów. Urodzony w Warszawie, czczony w Heidelbergu i Zurychu, spoczywa na wrocławskim cmentarzu przy ul. Bujwida.

We Wrocławiu zaczynała, tu był początek jej drogi na szczyt. Urodzona w Płungianach, wychowała się już nad Odrą. Jej matka całe życia tęskniła za Litwą, ona zaledwie dwa lata po wojnie zaczęła wrastać w spalone miasto.

Mieszkała na Zaciszu, pasła kozę w parku Szczytnickim (austriackiej dziennikarce powie, że jest zdrowsza niż inni ludzie, bo się wychowała na kozim leku), wspinała się w przebraniu wróżki na dach poniemieckiej szeregówki przy ul. Dicksteina. Aż zaczęła się wspinać po skałkach w Górach Sokolich koło Jeleniej Góry.

"To są wspaniałe bryły kamienia, pionowe, przezwieszane, miejsce spotkań taterników wrocławskich i jeleniogórskich. No i po pierwszej wspinaczce zrozumiałam, że to jest to. (...) I właśnie te małe, niewielkie górki, bo tak to mogę nazwać, małe, niewielkie turnie granitowe zapoczątkowały miłość do końca życia" - wspominała.

Wspinała się coraz wyżej, w końcu jako pierwsza z Polski stanęła na Mount Evereście i jako pierwsza kobieta na K2. Jedna z najwybitniejszych himalaistek w historii, zdobyła osiem z czternastu ośmiotysięczników. Zaginęła podczas ataku na Kanczendzongę, jej grobu nie ma, ale w ratuszowej Galerii Sławnych Wrocławian stoi marmurowe popiersie.

Zaledwie kilka lat starsza od Wandy Rutkiewicz. Dzieciństwo spędziła w Żywcu i w Bielsku-Białej. Do Wrocławia przyjechała na studia, wybrała Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych, zajmowała się fotografią, grafiką i malarstwem.

W 1964 r. została artystką z dyplomem i już we Wrocławiu została. Miasto było wtedy ważnym ośrodkiem awangardowej sztuki, w 1970 r. odbyło się słynne sympozjum plastyczne, wymieniane w podręcznikach historii sztuki i encyklopediach jako pierwsza manifestacja sztuki konceptualnej w Polsce. Uczestnicy sympozjum mieli zrobić projekty dzieł dla przestrzeni miejskiej. Natalia Lach-Lachowicz, jej mąż Andrzej i Zbigniew Dłubak stworzyli "Zespół Instrumentów Optycznych RELOP" - zestaw wielkich rur z soczewkami, a więc lunet, kalejdoskopów i peryskopów, ustawionych na wrocławskim osiedlu Celina, który miał pozwolić zobaczyć je w inny, odrealniony sposób. Niestety, Pafawag nie był w stanie wykonać rur o tak ogromnym przekroju.

To była tylko zapowiedź jej słynnych eksperymentów, ocenianych jako wywrotowe i obrazoburcze, a nawet obsceniczne. Dziś uważana jest za pionierkę sztuki feministycznej, zajmuje się grafiką, performance'em, sztuką wideo, fotografią, rzeźbą, tworzy instalacje. Mówi się o niej, że potrafi pracować z każdą materią i w każdych, nawet najmniej sprzyjających warunkach. Prace Natalii LL znajdują się m.in. w zbiorach Frauen Museum w Bonn, International Center of Photography w Nowym Jorku, Musee National d'Art Moderne oraz Centre Georges Pompidou w Paryżu.

Wrocław z przełomu lat 50. i 60. mógł wabić ludzi z zewnątrz. Ruin ubyło, mieszkańców przybyło, miasto wydawało się oazą młodości. W 1955 r. dzieci i młodzież do lat 17 stanowiły 35 proc. wszystkich wrocławian, a mieszkańców mających więcej niż 59 lat było zaledwie 5 proc. Stopa przyrostu naturalnego była we Wrocławiu znacznie wyższa niż w Warszawie, Krakowie, Łodzi czy Poznaniu.

Mimo że nas tak szybko przybywało, nie groziła nam ciasnota - gęstość zaludnienia była niższa niż w Warszawie czy Łodzi i wynosiła w połowie lat 50. 1724 osoby na km kw. Życie kulturalne też kwitło - Wytwórnia Filmów Fabularnych pracowała pełną parą, melomani wystawali w kolejkach po bilety na Wratislavię Cantans, a teatry odnosiły międzynarodowe sukcesy (Teatr Pantomimy Henryka Tomaszewskiego święcił triumfy od Budapesztu po Paryż). Warto się było tu przeprowadzić.

Jerzy Grotowski przeprowadził się z Opola w 1965 r. i przywiózł ze sobą Teatr Laboratorium, którym następnie podbił świat. Kilka lat temu TVN wyemitował króciutki wywiad Anny Wendzikowskiej z amerykańską aktorką Sigourney Weaver ("Obcy", "Goryle we mgle", "Avatar"). Pierwsze pytanie zadała Weaver. "Wiesz, kto to był Grotowski?" - zapytała Wendzikowską. Dziennikarka nie próbowała nawet kluczyć. "Nie wiem" - odpowiedziała po prostu. "Jesteś dzisiaj drugą osobą z Polski, która tego nie wie. To był największy reżyser teatralny w historii. W latach 70. i 80. Ameryka zwariowała na jego punkcie".

I właściwie nic więcej już nie trzeba pisać - inscenizacja "Apocalypsis cum Figuris" (1968) otworzyła Laboratorium na świat, a Grotowskiemu zbudowała opinię geniusza. W 1982 r. opuścił Polskę, ostatni raz odwiedził Wrocław w 1997 r., dwa lata przed śmiercią we włoskiej Pontederze. Pokazał wówczas prezentację prac Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards, czyli formy śpiewu czerpiące z religijnych rytuałów parateatralnych, a bazujące na pieśniach sakralnych kultur basenu Morza Śródziemnego i Karaibów.

Największy ze współczesnych polskich poetów, dramaturg i eseista, młodość spędził w Radomsku, studiował w Krakowie, a życie rodzinne zaczynał w Gliwicach. Do Wrocławia przeprowadził się dopiero w 1968 r., jako dojrzały twórca. Zamieszkał przy ul. Glinianej 55. Mieszkanie było brzydkie, małe, na parterze, wypełnione ulicznym gwarem, bo tuż za oknem jeździły tramwaje. - Obok było hałaśliwe szkolne podwórko, które także strasznie denerwowało poetę. Nawet napisał o nim w "Śmiesznym staruszku" - mówił Mieczysław Orski, obecny naczelny "Odry". O ulicznych decybelach też: "żelazne uderzenia wozów tramwajowych / w jezdnię / stukanie młotka / na klatce schodowej / po przebudzeniu / korowód nazwisk twarzy / powtarzany raz jeszcze". I o widoku z okna na trzepak, na którym "małe dziewczynki w niebieskich / i czerwonych majtkach / wywijają kozły / piszczą".

W zasadzie można jednak uznać, że Wrocław oczekiwania poety spełnił. A jak nie spełniał, to poeta interweniował, dzwoniąc do prezydentów, że kosze trzeba opróżnić, trawniki przystrzyc, zmienić organizację ruchu na wąskiej ulicy, bo samochody nie mogły się minąć.

- Mawiało się w dawnych czasach, że poeta jest kapłanem i błaznem - mówił Różewicz w Strasburgu, kiedy w 2008 r. odbierał Europejską Nagrodę Literatury. - Zacząłem 87. rok życia, piszę wiersze od 70 lat i nie wiem, kim jest poeta, ale wiem, że nie jestem kapłanem ani błaznem. Jestem człowiekiem, człowiekiem, który pisze wiersze.

Napisał kilkadziesiąt książek - tomów poezji, dramatów, opowiadań. Ich wspólny nakład trudno dziś oszacować - już w latach 70. przekroczył milion egzemplarzy. Wymieniany jako kandydat do nagrody Nobla, czytany i wielbiony za granicą, tłumaczony na 49 języków.

Urodził się w Radlinie, studiował w Krakowie, święcenia kapłańskie przyjął w Katowicach, pracował w Opolu, ale najważniejszym miastem w jego życiu okazał się Wrocław. Przyjechał tu, bo dostał "służbowy przydział" - papieską nominację na biskupa wrocławskiego.

Ślązak, człowiek pogranicza, był jak grusza na miedzy, która owocuje po dwóch stronach - polskiej i niemieckiej. Patriota, ale umiał z obcego świata wybierać to co dobre. Pociągała go wizja wspólnej Europy. Dusił się w komunistycznej izolacji, uznał, że droga Polski do Europy wiedzie przez Niemcy, chciał, żeby w stosunkach między naszymi krajami wreszcie coś drgnęło. To on w 1965 r. napisał słynny list biskupów polskich do biskupów niemieckich, w którym znalazło się zdanie: "Udzielamy wybaczenia i prosimy o nie".

Jak uważa historyk Kościoła ks. prof. Józef Swastek, prymas Wyszyński i niektórzy polscy biskupi z pewną nieufnością traktowali kontakty Kominka z niemieckimi hierarchami, ale zgodzili się, żeby samodzielnie zredagował orędzie. Komuniści rozpętali straszną nagonkę, ale arcybiskup był twardym przeciwnikiem. Kpił, że czerwoni kominiarze nie będą czyścić czarnego kominka.

"Biskupi niemieccy sprawią, że wyjdą nowe podręczniki historii dla niemieckich uczniów. Granica na Odrze i Nysie będzie w nich podana jako sytuacja stała, a nie przejściowa" - mówił Bronisławowi Ostapczukowi, szefowi Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu.

Orędzie wydało owoce, w 1970 roku podpisano traktat pokojowy między Polską a RFN, Niemcy uznali granicę na Odrze i Nysie. Arcybiskup bardzo tego oczekiwał. "Granica musi być najpierw uznana, żeby ją potem rozluźniać" - podkreślał.

Kardynał Kominek został pochowany w katedrze, pogrzeb odbył się 14 marca 1974 roku i zgromadził tłumy wrocławian. Trumnę złożono w krypcie pod kaplicą Najświętszego Sakramentu (nawa południowa), płyta nagrobna znajduje się w kaplicy św. Kazimierza. W tej samej krypcie pochowano w 1991 roku szczątki zmarłego w 1945 roku w Javorniku kardynała Adolfa Bertrama, ostatniego niemieckiego metropolity. W 2005 r. na Nad Odrą, przy kościele NMP na Piasku, stanął pomnik Bolesława Kominka opatrzony cytatem (po polsku i niemiecku) z listu biskupów. To już europejska historia.

Od momentu swojego debiutu ulubiona autorka czytelników w Polsce, dziś znajduje ich na całym świecie. Jest pierwszą polską pisarką, która zdobyła prestiżową Man Booker International Prize, jedną z najważniejszych nagród literackich na świecie. Otrzymała ją za książkę "Bieguni", która w Wielkiej Brytanii ukazała się w maju tego roku.

Pisarka została w lipcu wyróżniona przez prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza Złotą Odznaką "Wrocław z wdzięcznością" za kunszt literacki oraz promocję Wrocławia i Dolnego Śląska, a odbierając nagrodę, podkreślała, że została wrocławianką z wyboru.

- Mieszkam tu od 12 lat, to jest moje miasto, akcja mojej nowej powieści toczy się właśnie tutaj - mówiła. - I mam poczucie, że wciąż niewiele zrobiłam, żeby dołożyć swoje do energii tego miasta. Wciąż pamiętam swoją pierwszą wizytę w nim. Miałam sześć lat, rodzice mnie tu zabrali, oglądałam puste, pełne gruzów przestrzenie. I dlatego to miasto tak mnie wzrusza i kiedy widzę, jak kwitnie, jak się rozwija, czuję, że Wrocław to moje większe ja, wykraczające poza moją świadomość.

Światowej sławy sopranistka, urodziła się wprawdzie w Brzegu Dolnym, ale studiowała na wrocławskiej Akademii Muzycznej i w naszej operze debiutowała. Miała wtedy 21 lat, a dwa lata później śpiewała już na najbardziej liczących się scenach w Europie. Regularnie występuje w nowojorskiej Metropolitan Opera, londyńskiej Royal Opera House, wiedeńskiej Staatsoper i Bayerische Staatsoper. Ale do Wrocławia wraca, bo tu mieszkają jej rodzice.