Boże Narodzenie we Wrocławiu w PRL-u. Władza roztaczała przed Polakami wizję płynących do nas ton pomarańczy. Rzeczywistość te tony weryfikowała [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

Tekst ukazał się we wrocławskiej "Gazecie Wyborczej" 25 grudnia 2017 r. 

Przygotowania do świąt w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej bez względu na okres, na jaki spojrzymy, były dla Polaków sporym wyzwaniem. - Jeżeli w ogóle możemy mówić o sytości w latach komunizmu w Polsce, to były w naszym kraju krótkie okresy, które moglibyśmy nazwać sytymi. Np. kilka lat małej stabilizacji Gomułkowskiej i bardzo wczesny Gierek. To dwa takie momenty, kiedy Polacy mogli poczuć, że jest lepiej. Pozostałe lata, to permanentne problemy związane z zaopatrzeniem - przypomina prof. Joanna Nowosielska-Sobel.

Boże Narodzenie paradoksalnie (bo przecież to święto kościelne) było więc dla władz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej najważniejszym testem w roku. Przed świętami rzucano do sklepów trochę luksusu. A Polacy jak zawsze stawali w kolejkach.

Na zdjęciu ul. Świdnicka udekorowana z okazji Świąt Bożego Narodzenia w 1978 r.

Handel przygotowywany był do świąt już w listopadzie, więc wrocławianie zaciskali pasa. Bo grudzień miał być miesiącem wyjątkowym, świątecznym a więc i bardziej obfitym. Staliśmy nie tylko za podstawowymi produktami. Na święta musiało być też coś delikatesowego, wyjątkowego. I tak święta w PRL-u pachniały pomarańczami.

- W jednym z odcinków "Czterdziestolatka" widzimy głównego bohatera stojącego w kolejce po te cytrusy. Władza na kilka tygodni przed Bożym Narodzeniem roztaczała przed Polakami wizję płynących do nas ton pomarańczy, cytryn i bananów, którymi będziemy mogli się delektować - przypomina prof. Nowosielska-Sobel i dodaje, że rzeczywistość później te tony weryfikowała. Zdarzało się bowiem, że mimo reglamentacji, ci co stali w kolejce dalej, na pomarańcze się nie załapali.

We Wrocławiu mogliśmy być pewni, że cytrusy będą w Delikatesach przy ul. Świdnickiej albo PDT [dzisiejsza Renoma]. - W latach 60. do tych pewniaków dołączył pierwszy sklep samoobsługowy we Wrocławiu, który mieścił się przy Jedności Narodowej - mówi pani profesor.

Na zdjęciu Powszechny Dom Towarowy udekorowany z okazji Świąt Bożego Narodzenia w 1972 r. 

Handlem ryb w całej Polsce, także we Wrocławiu, zajmowały się sklepy Centrali Rybnej. Karp sprzedawany był też w różnych częściach Wrocławia w wydzielonych punktach na świeżym powietrzu. Ale staliśmy nie tylko za karpiem. Popularne były również inne ryby, np. śledź. Największym problemem w latach 50.-70 była nie tyle sprzedaż żywych ryb, co ryb mrożonych. Wyposażenie sklepów w chłodnie i lodówki pozostawiało wiele do życzenia. W sklepach rybnych w PRL-u unosił się więc wyjątkowo brzydki zapach.

Na zdjęciu sklep spożywczy na rogu ulic Kościuszki i Kołłątaja z pełnymi półkami przed Bożym Narodzeniem w 1973 r.

Co z tym karpiem? W latach powojennych zapewnienie stałych dostaw ryb okazało się nierealne, wymyślono więc hasło "Karp na każdym wigilijnym stole w Polsce". Dzięki temu władza mogła zadowolić obywateli przynajmniej raz w roku. Ci zaś, cieszyli się z możliwości kupienia ryby przed świętami. I tak dzisiaj nie wyobrażamy sobie wigilijnego stołu bez karpia. Ale prof. Nowosielska-Sobel nie zgadza się z tym, że tę rybę poznaliśmy dopiero dzięki władzom Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. - Protestuję i nie zgadzam się z tekstami pt. "Karp został wprowadzony na stoły przez Gomułkę". Profesor Jarosław Dumanowski z Uniwersytetu w Toruniu jasno powiedział i ma na to dowody, że już w kulturze staropolskiej trudno wyobrazić sobie święta bez karpia. Zgadzam się z tym, że handlem rybami próbowano w PRL-u łatać brak mięsa, ale twierdzenie, że karp został wtedy spopularyzowany - tutaj protestuję. On w wigilijnej kulturze polskiej ma o wiele bogatszą, ciekawszą i starszą historię - przekonuje profesor.

Na zdjęciu sklep spożywczy na rogu ulic Kościuszki i Kołłątaja z pełnymi półkami przed Bożym Narodzeniem w 1973 r.

Bez względu na to, czy mówimy o wczesnym Gierku czy latach 80., do bardzo poważnych problemów zaliczano zakup choinki. Bożonarodzeniowe drzewko było towarem, więc trzeba się było za nim wystać. W 1970 r. dla wrocławian przygotowano 46 tys. żywych drzewek. Choinkę w PRL-u często nazywano drapakiem. Jak wspomina prof. Nowosielska-Sobel, przez wiele lat w okresie PRL-u dystrybucją choinek zajmowało się Przedsiębiorstwo Warzyw i Owoców. Więc trochę te drzewka tam nie pasowały. Przedsiębiorstwo kupowało je od Lasów Państwowych, które w tamtym czasie kierowały się niezbyt korzystną dla klientów filozofią: mamy grudzień, ludzie i tak kupią drzewka, więc my możemy odświeżyć lasy. - Mówiąc krótko: część asortymentu choinkowego stanowiły odpadki ze szkółek leśnych. Stąd ten drapak - tłumaczy profesor z UWr.

Inaczej było na dolnośląskich wsiach. Tam trzeba było mieć kwit, z nim szło się do leśniczego i można było sobie wybrać i wyciąć choinkę.

Na zdjęciu punkt sprzedaży choinek we Wrocławiu w latach 70.

Polacy długo wstawiali do domów żywe drzewka. Choinka sztuczna pojawiła się w Polsce około 1960 r. Wtedy była nowością, więc drzewek w sklepach było niewiele i były drogie. Kosztowały około 300 zł. - Dla porównania: za dwumetrową choinkę żywą w 1960 r. trzeba było zapłacić 18 zł, a drzewka tzw. specjalnych rozmiarów (np. 10-metrowe) kosztowały 75 zł - mówi prof. Nowosielska-Sobel  i dodaje, że sztuczne drzewka potaniały w latach 70. Polacy byli więc wtedy zadowoleni, bo sztuczna choinka była praktyczniejsza: nie sypały się z niej igły,  mogła dłużej postać, nie trzeba jej było kupować co roku.

Na zdjęciu Dom Handlowy "Feniks" udekorowany z okazji Świąt Bożego Narodzenia w 1975 r. 

Z ozdobami choinkowymi radzono sobie na różne sposoby. Nieodłącznym elementem drzewka była matowa lameta, nazywana anielskim włosem. W szkołach dzieci robiły Mikołaje z wydmuszek. Kogo było stać, kupował bombki. I właśnie na nie zwraca uwagę prof. Nowosielska-Sobel. - Świecka władza na różne sposoby walczyła z praktykami religijnymi. Widać to w bombkach lat 50. Można to było odczytać tak: "Dobrze, macie święta, ale my dostarczamy towar, więc te wasze święta zrobimy bardziej świeckimi" - mówi pani historyk i podaje przykłady: bombka z gołąbkiem pokoju, bombka z czerwoną sztandarówką. - Pamiętam bombkę z kielnią i fragmentem muru - wspomina. Dopiero później bombki zaczną nawiązywać do symboliki świąt. Zniknie odniesienie do propagandy na rzecz odbudowującego się kraju.

Poza tym, na kartach pocztowych nie pisano "Wesołych świąt Bożego Narodzenia", pisano po prostu "Wesołych świąt".  - I tak można było wysłać kartki przedstawiające dom wielorodzinny w budowie i idącą przed nim kobietę - robotnicę, która na jednym ramieniu niesie ogromną choinkę, a w drugiej ręce trzyma świąteczne paczki. I pod tym podpis: "Wesołych świąt" - wspomina profesor.

Na zdjęciu sklep spożywczy na rogu ulic Kościuszki i Kołłątaja z pełnymi półkami przed Bożym Narodzeniem w 1973 r.

W latach 60. we Wrocławiu (i nie tylko) można było zamówić wizytę Mikołaja do domu. W odgrywaniu świętego specjalizowali się studenci. - W czasie świąt takie usługi oferowała spółdzielnia studencka "Robot". Studenci współpracowali ze Spółdzielczym Domem Handlowym [Feniks]. Ten stawiał jeden warunek: trzeba było w nim zrobić zakupy za minimum 50 zł. Jak donosiło "Słowo Polskie", zdarzało się, że Mikołaj nie trafił z prezentami do odpowiedniego domu.

W 1973 r., przedstawiciel Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Artykułami Papierniczymi i Sportowymi (które dbało w PRL-u o zaopatrzenie sklepów zabawkowych) zapewniał, że na rynek w okresie świątecznym trafiły zabawki o łącznej wartości 39 milionów zł. I to nie tylko zabawki wyprodukowane w Polsce. Do sklepów miały przybyć nawet zaawansowane technicznie zabawki z dalekiej Japonii. I trafiły - niestety na półki wszystkich wrocławskich sklepów trafiło zaledwie kilkadziesiąt sztuk.

W PRL-u dzieci dostawały też paczki ze słodyczami z zakładów pracy rodziców. Były w nich np. kukułki, delicje, czekolada "Pani Twardowska", irysy maczki, i wiele innych przysmaków, które później zjadaliśmy ze smakiem.

Na zdjęciu lalki robione we wrocławskiej Spółdzielni "Plecionka" przy ul. Włodkowica 21. Mogły być pięknym prezentem.

A jak Wy wspominacie Boże Narodzenie w PRL-u? Pamiętacie zapach zdobytych pomarańczy? Które słodycze z paczek najbardziej zapadły Wam w pamięć?