Kości nie tylko pod basenem. Gdzie we Wrocławiu były cmentarze i co tam dziś jest

Goście kawiarnianego ogródka przy kamieniczce Małgosia biesiadują na starym cmentarzu. Zmarli leżą też pod skwerkiem przy pl. św. Mikołaja.

- Boję się wbić szpadel w ziemię, bo zaraz na powierzchnię wyłazi nieboszczyk - mówił proboszcz jednego z wrocławskich kościołów. Miał problem z osuszeniem świątyni, bo trzeba było wykopać rów wokół murów. - Pełno starych kości. I amatorów na nie. Mój Boże, co oni robią z tymi szkieletami? Na końcu będę musiał stróżować przy wykopie - martwił się ksiądz.

Właściciele działek przy ul. Klecińskiej mogą natrafić na grób pochodzący z czasów kultury łużyckiej. Ulica Na Ostatnim Groszu to z kolei ostatni adres naszych przodków z okresu neolitu - wylicza Buśko.

- Przy starych kościołach zawsze można znaleźć kości - opowiada dr Buśko. - Cmentarze wokół świątyń istniały od XII wieku do 1776 roku, gdy władze pruskie zabroniły grzebania zmarłych w obrębie murów miejskich. Najstarsza nekropolia znajdowała się przy kościele św. Wojciecha. Ciągnęła się od dawnego hotelu Panorama do ul. św. Katarzyny. Została zlikwidowana ponad siedem wieków temu. Przez środek cmentarza wybudowano fortyfikacje i fosę.

Ale zmarli pozostali w ziemi, choć ich spokój był wielokrotnie naruszany. Ostatni raz w 1999 roku. Archeolodzy badający wykopy pod fundamenty Galerii Dominikańskiej znaleźli ludzkie szkielety. Zostały one złożone do trumny i pochowane w krypcie pobliskiego kościoła św. Wojciecha, tuż pod kaplicą błogosławionego Czesława.

Szczątki ludzkie wykopane na ul. Krawieckiej

413

Zmarli leżą również pod i wokół ulicy Szewskiej. Zostali zakopani jeszcze przed wytyczeniem Rynku, co nastąpiło najpóźniej w 1242 roku. - Teren cmentarza został wówczas ograniczony do placu rozciągającego się wokół dzisiejszego kościoła św. Marii Magdaleny. Tylko część zmarłych ekshumowano, a ich kości wrzucano do jednego dołu (tzw. ossuarium) - mówi Cezary Buśko. - Takie ekshumacje przeprowadzano dosyć często, bo trzeba było zrobić miejsce następnym zmarłym.

Szkielet odkryty przy ul. Wita Stwosza. Fot. Łukasz Giza

414

Kilkanaście lat temu archeolodzy znaleźli dół wypełniony ludzkimi szczątkami przy kościele św. Krzysztofa koło ul. Wierzbowej. Osobno ułożono czaszki, a osobno kości. Funkcję ossuarium pełniła także kaplica św. Materna, zbudowana przed kościołem św. Elżbiety. Kaplicy nie ma już wprawdzie od ponad 150 lat, ale zachowała się posadzka. Pod nią archeolodzy odkryli metrową warstwę kości. - Były zrzucone na kupę. Prawdopodobnie to szczątki zmarłych chowanych na cmentarzu otaczającym elżbietańską farę. Zostawiliśmy je tam - mówi dr Buśko.

Szkielet znaleziony na pl. Nowy Targ. Fot. Mieczysław Michalak

415

Wciąż nie wiadomo, gdzie chowani byli mieszkańcy grodu na Ostrowie Tumskim. - Podejrzewamy, że leżą w Ogrodzie Botanicznym. Niemieccy archeolodzy znaleźli tam kilka pojedynczych kości. Za mało, żeby potwierdzić istnienie cmentarza. Ale kto dziś pozwoli nam kopać w ogrodzie... - żałuje dr Buśko.

416

Niewiele wiemy też o cmentarzu rozciągającym się na dzisiejszym pl. Czystym. - W średniowieczu chowano tam biednych i obcych oraz skazańców. Cmentarna kaplica św. Gertrudy, stojąca na dzisiejszym pl. Kościuszki, była miejscem ich ostatniej spowiedzi - opowiada dr Buśko. - Oni tam wciąż leżą. Wprawdzie część grobów została zniszczona podczas budowy schronów przeciwlotniczych, ale robiliśmy wyrywkowe badania i natrafialiśmy na kości.

Szkielet odnaleziony na pl. Czystym. Fot. Krzysztof Gutkowski

417

Najwięcej szkieletów pochodzi z czasów II wojny światowej. W 1999 r. archeolodzy wykopali ze zbiorowej mogiły na Kozanowie szczątki sześciu tysięcy niemieckich żołnierzy. Włożone do małych trumienek z tektury, spiętych tapicerskimi zszywaczami, zostały pochowane na cmentarzu w Nadolicach Wielkich. Zginęli w czasie oblężenia Festung Breslau. Chowano ich na skwerkach, placach, plantach, podwórkach lub wokół kościołów. Gdzie popadło.

Zaraz po wojnie zaczęły się we Wrocławiu masowe ekshumacje. Część wykopanych szczątków przywieziono na Kozanów, za cmentarz żydowski przy Lotniczej, i wysypano do kilku dołów.

Prawie wszystkie zwłoki zostały przed pochówkiem ograbione. Archeolodzy opowiadali o czaszkach wykopanych na Kozanowie ze śladami uderzeń ciężkim narzędziem w szczękę. W ten sposób wybijano złote zęby. Zmarłym zabierano wszelkie kosztowności, buty, pasy, odzież. Jeden z kierowników tych ekshumacji opowiadał, że najtrudniej było uchronić zwłoki przed obrabowaniem.

418

Choć na Kozanowie pochowano żołnierzy, archeolodzy tylko przy niektórych zwłokach znajdowali tzw. nieśmiertelniki, czyli blaszki identyfikacyjne. - Teoretycznie przed pochówkiem połowa tej blaszki powinna być oderwana i przekazana Czerwonemu Krzyżowi. Ale często o tym zapominano. Zaledwie kilkanaście procent pochowanych ma nieśmiertelniki - mówi Henryk Klunder z Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu, która prowadziła badania na Kozanowie. - Poza tym masowe ekshumacje traktowano raczej jak zabieg higieniczny, a nie ceremonię religijną. Kości wsypano do dołu, identyfikatory przemieszały się.

419

Często jedynymi osobami, które mogą powiedzieć coś o zmarłych, są antropolodzy. Dr Barbara Kwiatkowska z Katedry Antropologii Uniwersytetu Wrocławskiego potrafi na podstawie badań szkieletu stwierdzić, ile lat miał zmarły, jakiej był płci, czy był wysoki czy niski, na co chorował, jak się odżywiał i jak pracował.

- Kości są dla antropologa tym, czym karta pacjenta dla lekarza. Jest ok. 30 rodzajów nowotworów, które zostawiają czytelne dla nas ślady. Mogę odkryć choroby zwyrodnieniowe stawów, kręgosłupa, próchnicę zębów, paradontozę... Najłatwiej zdiagnozować urazy.

Dr Barbara Kwiatkowska. Fot. Krzysztof Rak

- Ten mężczyzna doznał otwartego złamania nogi wraz z przemieszczeniem - mówi dr Kwiatkowska, biorąc do ręki kość udową znalezioną na Ołbinie. - W średniowieczu taki uraz bywał śmiertelny, ale ten człowiek miał szczęście. Przeżył. O, tu widać, że kość ostatecznie zrosła się. Niestety, mężczyzna został kaleką, bo złamana noga była dużo krótsza.

420

Przy komputerze doktor Kwiatkowskiej piętrzy się stos szarych pudeł ze szczątkami dawnych wrocławian. W podziemiach budynku Katedry Antropologii UWr i Zakładu Antropologii PAN przy ul. Kuźniczej 35 jest ich znacznie więcej - leży tam ok. 700 szkieletów średniowiecznych mieszkańców Wrocławia.

- To czaszka człowieka, który umarł na syfilis sześć wieków temu. Miał 40-50 lat - opowiada Barbara Kwiatkowska, pokazując głębokie wżery w czaszce, spowodowane chorobą. - Gdyby ówcześni lekarze znali antybiotyki...

- A ten mężczyzna głodował, przynajmniej przez pewien czas. Miał prawdopodobnie anemię - mówi, gdy nachylam się nad niekompletną czaszką. - Widzi pani te drobne otworki w oczodołach? To jest właśnie dowód.

A jak rozpoznać, co jadał? Z pomocą przychodzi chemia. Jeśli w kościach występuje przewaga cynku, to znaczy, że zmarły preferował dietę mięsną. Przewaga strontu to dowód na dietę roślinną.

421

- Możemy także zrekonstruować twarz na podstawie kości czaszki. Dzięki temu wiemy na przykład, jak wyglądała św. Jadwiga. Oczywiście taka rekonstrukcja nigdy nie jest wierna. Nie wiemy, jaki kształt miały usta, szpara nosa, uszy, czy twarz była np. otłuszczona czy też szczupła - opowiada pani antropolog.

Jak się czuje w otoczeniu ludzkich kości? - Normalnie. To dla mnie materiał badawczy. Ale zawsze pamiętam, że to zmarli, którym należy się szacunek. Każdy z nas może stać się materiałem badawczym. Kto wie, co archeolodzy wykopią za dwieście lat - mówi.

422